گرد و غبار معدنی: مهمان ناخوانده‌ای در هوای ما
گرد و غبار معدنی چیست و از کجا می‌آید؟
تصور کنید در یک روز خشک و آفتابی روی خاک راه می‌روید. با هر قدم، ذرات ریزی از زمین بلند می‌شوند. این ذرات ریز همان گرد و غبار معدنی هستند. این ذرات از خرد شدن سنگ‌ها و کانی‌های۴ موجود در پوسته‌ی زمین به وجود می‌آیند. بادهای شدید، فعالیت‌های ساختمانی، کشاورزی و به‌ویژه معدن‌کاری، این ذرات را به هوا پرتاب می‌کنند و گاهی آن‌ها را تا کیلومترها دورتر می‌برند.
برای درک بهتر اندازه‌ی این ذرات، به این مثال توجه کنید: قطر یک تار موی انسان حدود 70 میکرون۵ است. بسیاری از ذرات خطرناک گرد و غبار معدنی کوچک‌تر از 10 میکرون هستند و به‌راحتی می‌توانند وارد دستگاه تنفسی ما شوند.
| نام ذره | منشأ اصلی | اندازه تقریبی (میکرون) | میزان خطر |
|---|---|---|---|
| سیلیس۶ | سنگ‌هایی مانند ماسه‌سنگ و گرانیت | 0.5 - 5 | خطر بالا |
| آزبست۷ | سنگ‌های معدنی خاص (امروزه استفاده از آن محدود شده) | < 3 | خطر بسیار بالا |
| ذرات زغال‌سنگ | معادن زغال‌سنگ | 1 - 10 | خطر بالا |
| گرد و غبار خاک معمولی | بیابان‌ها، زمین‌های کشاورزی | > 10 | خطر متوسط |
سفر یک ذرهٔ معدنی به درون ریه‌ها
وقتی نفس می‌کشیم، فقط اکسیژن وارد ریه‌های ما نمی‌شود. ذرات گرد و غبار معلق در هوا نیز همراه آن وارد بینی و دهان می‌شوند. بدن ما یک سیستم فیلترینگ طبیعی دارد:
- ذرات درشت (بزرگ‌تر از 10 میکرون): این ذرات معمولاً در بینی و گلو به دام می‌افتند و با عطسه یا سرفه خارج می‌شوند.
- ذرات ریز (کوچک‌تر از 10 میکرون): این ذرات می‌توانند از سدهای دفاعی اولیه عبور کنند و به نایژه‌ها۸ برسند.
- ذرات بسیار ریز (کوچک‌تر از 2.5 میکرون): این ذرات خطرناک‌ترین نوع هستند. آن‌ها می‌توانند تا عمیق‌ترین قسمت‌های ریه، یعنی کیسه‌های هوایی۹، نفوذ کنند. کیسه‌های هوایی جایی هستند که تبادل اکسیژن و دی‌اکسیدکربن انجام می‌شود.
وقتی این ذرات ریز در ریه‌ها مستقر می‌شوند، بدن سعی می‌کند با آن‌ها مبارزه کند. این مبارزه می‌تواند باعث ایجاد التهاب۱۰ و زخم در بافت حساس ریه شود. به این فرآیند زخم‌شدن فیبروز۱۱ می‌گویند. فیبروز مانند این است که به جای یک اسفنج نرم، یک تکه سیمان در ریه‌های شما قرار داشته باشد که کار تنفس را بسیار سخت می‌کند.
بیماری‌های ناشی از گرد و غبار معدنی
تماس طولانی‌مدت با گرد و غبار معدنی می‌تواند منجر به بیماری‌های جدی و اغلب غیرقابل درمان ریوی شود. این بیماری‌ها معمولاً سال‌ها بعد از اولین تماس خود را نشان می‌دهند.
| نام بیماری | ذرهٔ عامل | توضیح مختصر |
|---|---|---|
| سیلیکوزیس۱۲ | سیلیس | یکی از قدیمی‌ترین بیماری‌های شغلی است. ذرات سیلیس باعث ایجاد زخم و سفت‌شدن ریه می‌شوند. فرد مبتلا دچار تنگی نفس شدید و سرفه‌های مزمن می‌شود. |
| آزبستوز۱۳ | آزبست | ذرات آزبست که شبیه سوزن‌های بسیار ریز هستند، به بافت ریه فرو رفته و باعث فیبروز گسترده می‌شوند. این بیماری می‌تواند به سرطان ریه نیز منجر شود. |
| پنوموکونیوز کارگران زغال‌سنگ۱۴ | ذرات زغال‌سنگ | به آن "بیماری ریهٔ سیاه" نیز می‌گویند. ذرات زغال‌سنگ در ریه جمع شده و آن را سیاه می‌کنند و در نهایت باعث از کار افتادن ریه می‌شوند. |
چگونه از خودمان در برابر گرد و غبار محافظت کنیم؟
خبر خوب این است که می‌توان با رعایت نکات ساده، خطر این ذرات را به شدت کاهش داد. این نکات هم برای افرادی که در معادن یا کارگاه‌ها کار می‌کنند مهم است و هم برای افرادی که در مناطق پرگردوغبار زندگی می‌کنند.
- استفاده از ماسک مناسب: ماسک‌های معمولی پارچه‌ای در برابر ذرات بسیار ریز معدنی مؤثر نیستند. ماسک‌های فیلتردار مخصوص (مانند N95) می‌توانند بیش از 95 درصد از این ذرات را فیلتر کنند.
- کنترل گردوغبار در محیط: در کارگاه‌ها و معادن از آب‌پاشی برای نشست کردن گردوغبار استفاده می‌شود. در خانه، در روزهای پرگردوغبار، پنجره‌ها را بسته نگه دارید و از دستگاه تصفیه‌هوا استفاده کنید.
- شستشوی مرتب دست‌ها و صورت: پس از حضور در محیط‌های پرگردوغبار، دست‌ها و صورت خود را با آب و صابون بشویید.
- معاینات دوره‌ای: افرادی که در معرض این گردوغبارها هستند باید به‌طور منظم به پزشک مراجعه کرده و "عکس از قفسهٔ سینه"۱۵ بگیرند.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر. گرد و غبار ناشی از خاک معمولی باغچه یا خیابان که ذرات درشت‌تری دارد، معمولاً خطر جدی برای افراد سالم ایجاد نمی‌کند. خطر اصلی از ذرات بسیار ریز و سمی مانند سیلیس و آزبست ناشی می‌شود که در مشاغل خاص یا محیط‌های صنعتی وجود دارند.
بیماری‌های جدی ریوی ناشی از گردوغبار معمولاً نتیجهٔ تماس زیاد و طولانی‌مدت (معمولاً چندین سال) هستند. یک تماس کوتاه‌مدت ممکن است فقط باعث سوزش چشم، گلو یا بینی شود که موقتی است. اما بهتر است حتی در تماس‌های کوتاه نیز از ماسک مناسب استفاده شود.
بله، اما به‌صورت محدود. برگ‌های گیاهان می‌توانند مقداری از ذرات درشت‌تر گرد و غبار را جذب کرده و به نشستن آن‌ها کمک کنند. اما آن‌ها نمی‌توانند ذرات بسیار ریز و خطرناک را به‌طور کامل از هوا حذف کنند. بنابراین گیاهان یک راه‌حل مکمل هستند، نه یک راه‌حل اصلی.
گرد و غبار معدنی، اگرچه ذراتی نامرئی هستند، اما می‌توانند تأثیرات بسیار ملموس و جدی بر سلامت ما داشته باشند. شناخت منشأ و انواع این ذرات، چگونگی ورود آن‌ها به بدن و بیماری‌های ناشی از آن، اولین گام برای محافظت از خودمان است. خوشبختانه با رعایت اصول ساده‌ای مانند استفاده از ماسک مناسب، کنترل محیط و معاینات دوره‌ای می‌توانیم از ریه‌های خود در برابر این مهمانان ناخوانده محافظت کنیم.
پاورقی
۱ Mineral Dust
۲ Lung Health
۳ Prevention
۴ Minerals: مواد جامد و طبیعی که ساختمان بلوری دارند و در سنگ‌ها یافت می‌شوند.
۵ Micron: واحد اندازه‌گیری طول برابر با یک‌هزارم میلیمتر.
۶ Silica: ترکیب شیمیایی سیلیسیم و اکسیژن با فرمول $ SiO_2 $.
۷ Asbestos: نام گروهی از کانی‌های سیلیکاتی با ساختار فیبری.
۸ Bronchi: لوله‌های بزرگ تنفسی بعد از نای.
۹ Alveoli: کیسه‌های هوایی کوچک و نازک در انتهای دستگاه تنفسی.
۱۰ Inflammation: پاسخ طبیعی بدن به یک عامل آسیب‌زا که با قرمزی، گرمی، تورم و درد همراه است.
۱۱ Fibrosis: تشکیل بافت فیبری (لیفی) اضافی در یک اندام.
۱۲ Silicosis
۱۳ Asbestosis
۱۴ Coal Workers' Pneumoconiosis (CWP)
۱۵ Chest X-Ray
