کمبود سلنیوم: بیماری ناشی از کمبود سلنیوم در خاک که ضعف عضلانی ایجاد می‌کند

کمبود سلنیوم: از خاک تا ضعف عضلانی

سلنیوم چیست و چرا به آن نیاز داریم؟

سلنیوم (Se) یک مادهٔ معدنی کمیاب^۳ است که برای سلامتی تمام موجودات زنده، از جمله انسان، ضروری محسوب می‌شود. بدن ما به مقدار بسیار کمی از این عنصر نیاز دارد، اما همین مقدار کم، نقش‌های بسیار مهمی را بر عهده دارد. برای درک بهتر، می‌توانیم سلنیوم را به روغن موتور یک ماشین تشبیه کنیم؛ ماشین بدون روغن کار می‌کند، اما طولی نمی‌کشد که قطعات آن فرسوده شده و از کار می‌افتد.

برخی از وظایف اصلی سلنیوم در بدن عبارت‌اند از:

• تقویت سیستم ایمنی: به بدن در مقابله با بیماری‌ها کمک می‌کند.
• سلامت تیروئید: در تولید هورمون‌های تیروئید نقش حیاتی دارد.
• محافظت از سلول‌ها: به عنوان یک آنتی‌اکسیدان^۶ قوی عمل می‌کند.
• حفظ سلامت عضلات و قلب: برای عملکرد طبیعی و قدرت عضلات ضروری است.

چگونه کمبود سلنیوم در خاک ایجاد می‌شود؟

میزان سلنیوم در مواد غذایی به طور مستقیم به میزان این عنصر در خاکی بستگی دارد که گیاه در آن رشد می‌کند یا حیوان از علوفهٔ آن تغذیه می‌نماید. خاک‌های برخی از مناطق جهان به طور طبیعی فقیر از سلنیوم هستند. این موضوع می‌تواند به دلایل مختلفی رخ دهد:

• شرایط زمین‌شناسی: سنگ‌های مادر^۷ در برخی مناطق اصلاً حاوی سلنیوم نیستند یا مقدار آن بسیار ناچیز است.
• اسیدی بودن خاک: در خاک‌های اسیدی، سلنیوم به شکل غیرقابل جذب برای گیاهان درمی‌آید.
• آب‌وهوا و بارش زیاد: باران‌های شدید می‌توانند سلنیوم موجود در لایه‌های سطحی خاک را شسته و به اعماق ببرند، جایی که ریشهٔ گیاهان قادر به دسترسی به آن نیست.

یک مثال ملموس، بیماری کشان^۸ است که دهه‌ها پیش در برخی روستاهای چین شایع شد. مردم این مناطق از ضعف عضلانی شدید، بزرگ شدن قلب و نارسایی قلبی رنج می‌بردند. تحقیقات نشان داد که خاک این مناطق به شدت فقیر از سلنیوم است و در نتیجه غلات و سبزیجات محلی فاقد این مادهٔ معدنی بودند.

علائم و عوارض کمبود سلنیوم در بدن

وقتی بدن به اندازهٔ کافی سلنیوم دریافت نکند، نمی‌تواند عملکردهای طبیعی خود را به خوبی انجام دهد. علائم کمبود می‌تواند خفیف یا بسیار شدید باشد.

ضعف عضلانی ناشی از کمبود سلنیوم به این دلیل رخ می‌دهد که سلول‌های عضلانی تحت استرس اکسیداتیو^۱۰ قرار گرفته و به مرور زمان آسیب می‌بینند و توانایی انقباض مؤثر خود را از دست می‌دهند. در موارد شدید، این آسیب می‌تواند به عضلهٔ قلب نیز گسترش یابد.

راه‌های تشخیص و اندازه‌گیری کمبود

برای تشخیص کمبود سلنیوم، روش‌های مختلفی وجود دارد که از سطح مزرعه تا آزمایشگاه پزشکی را در بر می‌گیرد.

1. تست خاک: اولین و اساسی‌ترین قدم، آزمایش نمونه‌های خاک مناطق مختلف است تا میزان سلنیوم قابل دسترس برای گیاهان سنجیده شود.
2. تست گیاهان و علوفه: آنالیز گیاهانی مانند گندم و جو که در آن منطقه کشت می‌شوند، می‌تواند نشان‌دهندهٔ میزان جذب سلنیوم از خاک باشد.
3. تست خون در انسان و دام: اندازه‌گیری سطح آنزیم گلوتاتیون پراکسیداز در گلبول‌های قرمز خون، یک شاخص مطمئن برای وضعیت سلنیوم بدن است.

به طور کلی، اگر سطح سلنیوم در خون کمتر از 0.8 میکرومول در لیتر باشد، فرد در معرض کمبود قرار دارد. این رابطه را می‌توان به صورت نمادین نشان داد:

راهکارهای عملی برای جبران کمبود سلنیوم

مقابله با کمبود سلنیوم نیازمند یک برنامهٔ جامع در سطح کشاورزی و سلامت عمومی است. در ادامه به چند راهکار مؤثر اشاره می‌کنیم:

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

^۱ Selenium Deficiency
^۲ Muscular Weakness
^۳ Trace Mineral
^۴ Glutathione Peroxidase
^۵ Free Radicals
^۶ Antioxidant
^۷ Parent Rock
^۸ Keshan Disease
^۹ White Muscle Disease
^۱۰ Oxidative Stress
^۱۱ Selenium Toxicity (Selenosis)