خطر لرزه‌خیزی: درک احتمال و پیامدهای زمین‌لرزه
زمین‌لرزه چیست و چگونه رخ می‌دهد؟
برای درک خطر لرزه‌خیزی، ابتدا باید بدانیم زمین‌لرزه چیست. پوستهٔ زمین از صفحات عظیمی به نام صفحات تکتونیکی5 تشکیل شده است که این صفحات به آرامی روی لایه‌های زیرین خود در حرکت هستند. گاهی اوقات، لبه‌های این صفحات به هم قفل می‌شوند. با ادامهٔ حرکت صفحات، انرژی در این نواحی ذخیره می‌شود تا زمانی که سنگ‌ها نتوانند این فشار را تحمل کنند و ناگهان بشکنند. این شکست ناگهانی و آزادسازی انرژی، باعث ایجاد امواج لرزه‌ای می‌شود که ما آن را به عنوان زمین‌لرزه احساس می‌کنیم. به محل این شکست در پوستهٔ زمین، گسل می‌گویند.
اجزای اصلی خطر لرزه‌خیزی
خطر لرزه‌خیزی فقط به معنای وقوع زمین‌لرزه نیست، بلکه ترکیبی از چند عامل است که با هم خطر واقعی را مشخص می‌کنند. این مفهوم را می‌توان به صورت یک فرمول ساده نشان داد:
این سه جزء اصلی عبارت‌اند از:
| عامل | توضیح | مثال |
|---|---|---|
| خطر لرزه‌ای6 | احتمال وقوع یک زمین‌لرزه با شدت مشخص در یک منطقه و در یک بازهٔ زمانی معین. | وجود یک گسل فعال در نزدیکی یک شهر. |
| آسیب‌پذیری7 | میزان حساسیت ساختمان‌ها، زیرساخت‌ها و جامعه در برابر نیروی زمین‌لرزه. | یک مدرسهٔ قدیمی که در برابر زلزله مقاوم نیست. |
| در معرض بودن8 | تعداد افراد، اموال و فعالیت‌های اقتصادی که در منطقه‌ای پرخطر قرار دارند. | ساختمان‌های بلندمرتبه، بیمارستان‌ها و مدارس پرجمعیت در نزدیکی گسل. |
چگونه بزرگی و شدت زمین‌لرزه را اندازه‌گیری می‌کنند؟
دو مقیاس مهم برای توصیف زمین‌لرزه وجود دارد: بزرگا9 و شدت. این دو با هم تفاوت دارند.
بزرگا اندازه‌گیری مقدار انرژی آزادشده در کانون زمین‌لرزه است. این عدد با دستگاه لرزه‌سنج10 ثبت می‌شود و برای یک زمین‌لرزه خاص، فقط یک عدد بزرگا وجود دارد. مقیاس معروف برای بزرگا، مقیاس ریشتر است. افزایش یک عدد در مقیاس ریشتر، به معنای تقریباً ۳۲ برابر شدن انرژی آزادشده است. یعنی انرژی زمین‌لرزهٔ بزرگای ۶، حدود ۳۲ برابر زمین‌لرزهٔ بزرگای ۵ است!
شدت توصیف‌کنندهٔ اثرات لرزه بر سطح زمین، انسان‌ها، ساختمان‌ها و محیط طبیعی است. شدت در مکان‌های مختلف، بسته به فاصله از کانون و نوع خاک، می‌تواند متفاوت باشد. یک مقیاس رایج برای شدت، مقیاس مرکالی11 اصلاح‌شده است.
| بزرگا (مقیاس ریشتر) | تأثیرات تخمینی (شدت) |
|---|---|
| کمتر از ۳.۰ | اغلب حس نمی‌شود، اما توسط لرزه‌سنج‌ها ثبت می‌شود. |
| ۴٫۰ - ۳٫۰ | ممکن است توسط افراد داخل ساختمان احساس شود، مانند لرزش کامیون سبکی که از کنار می‌گذرد. |
| ۵٫۰ - ۴٫۰ | توسط همه احساس می‌شود. ممکن است باعث شکسته شدن شیشه‌های پنجره یا افتادن اشیاء شود. |
| ۶٫۱ - ۵٫۱ | خسارت به ساختمان‌های با طراحی ضعیف در مناطق کوچک. در ساختمان‌های معمولی خسارت کم است. |
| بیشتر از ۶٫۱ | می‌تواند خسارت شدید در مناطق وسیعی ایجاد کند. |
نقشه‌های خطر لرزه‌خیزی: شناسایی مناطق پرخطر
دانشمندان با استفاده از داده‌های تاریخی زمین‌لرزه، موقعیت گسل‌های فعال و نوع زمین‌شناسی، نقشه‌هایی به نام نقشه‌های خطر لرزه‌خیزی تهیه می‌کنند. در این نقشه‌ها، مناطق مختلف با رنگ‌های گوناگون مشخص می‌شوند. معمولاً رنگ‌های قرمز و نارنجی نشان‌دهندهٔ مناطق با خطر لرزه‌خیزی بالا هستند. این نقشه‌ها برای برنامه‌ریزی شهری، تعیین محل ساخت بیمارستان‌ها و مدارس جدید و تدوین مقررات ساختمانی بسیار مهم هستند.
راهکارهای عملی برای کاهش خطر لرزه‌خیزی
ما نمی‌توانیم از وقوع زمین‌لرزه جلوگیری کنیم، اما می‌توانیم با کاهش آسیب‌پذیری و در معرض بودن، خطر کلی را به میزان قابل توجهی کم کنیم. این کارها شامل اقدامات فردی و جمعی است:
اقدامات مهندسی و جمعی:
- ساختن سازه‌های مقاوم: رعایت اصول مقررات ساختمانی12 در مناطق لرزه‌خیز بسیار مهم است. این مقررات نحوهٔ ساخت ساختمان‌ها را به گونه‌ای تعیین می‌کند که در برابر نیروهای جانبی ناشی از زمین‌لرزه مقاوم باشند.
- مقاوم‌سازی ساختمان‌های قدیمی: تقویت ساختمان‌های موجود که ممکن است در برابر زلزله آسیب‌پذیر باشند.
- مکان‌یابی مناسب: خودداری از ساخت‌وساز در مجاورت گسل‌های فعال یا روی زمین‌های ناپایدار مانند شیب‌های تند.
اقدامات فردی و آمادگی:
- تهیهٔ کیت کمک‌های اولیه و لوازم ضروری (آب، غذا، دارو، چراغ قوه).
- ثبت کردن محل شیرهای اصلی گاز و آب در خانه و یادگیری نحوهٔ بستن آن‌ها.
- شرکت در مانورهای زلزله و یادگیری روش صحیح پناهگیری (مانند پناه گرفتن زیر میزهای محکم).
- چسباندن قفسه‌های کتاب و لوازم سنگین به دیوار برای جلوگیری از سقوط.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر. با فناوری امروز، پیش‌بینی دقیق زمین‌لرزه (یعنی گفتن زمان، مکان و بزرگای دقیق آن) امکان‌پذیر نیست. دانشمندان فقط می‌توانند پیش‌بینی احتمالی انجام دهند و بگویند در یک منطقهٔ وسیع و در یک بازهٔ زمانی طولانی (مثلاً ۳۰ ساله) احتمال وقوع زمین‌لرزه چقدر است.
این یک باور غلط رایج است. زمین‌لرزه‌های کوچک (پیش‌لرزه13) اگرچه مقداری انرژی را آزاد می‌کنند، اما این انرژی در مقایسه با انرژی مورد نیاز برای یک زمین‌لرزهٔ بزرگ بسیار ناچیز است. بنابراین نمی‌توان روی آن‌ها به عنوان راه‌حلی برای جلوگیری از زمین‌لرزه‌های بزرگ حساب کرد.
هشدار زلزله پس از وقوع زمین‌لرزه و با استفاده از امواج لرزه‌ای سریع‌تر عمل می‌کند تا قبل از رسیدن امواج مخرب‌تر، به مناطق دورتر هشدار دهد. این هشدار فقط چند ثانیه تا چند ده ثانیه فرصت می‌دهد. اما پیش‌بینی، حدس زدن وقوع زمین‌لرزه قبل از رخ دادن آن است که هنوز ممکن نیست.
پاورقی
1 Seismic Risk
2 Fault
3 Earthquake Intensity
4 Risk
5 Tectonic Plates
6 Seismic Hazard
7 Vulnerability
8 Exposure
9 Magnitude
10 Seismometer
11 Modified Mercalli Intensity (MMI) Scale
12 Building Codes
13 Foreshock
14 Early Warning
15 Prediction
