گسل راندگی: هنگامی که زمین می‌لغزد و بالا می‌آید
گسل راندگی چیست؟
برای درک گسل راندگی، ابتدا باید بدانیم یک گسل۲ چیست. پوستهٔ زمین از قطعات عظیمی به نام ورقه‌های سنگی تشکیل شده که همیشه ثابت نیستند. این ورقه‌ها می‌توانند به آرامی روی هم بلغزند. به شکافی که در اثر این حرکت در سنگ‌ها ایجاد می‌شود، گسل می‌گوییم.
گسل راندگی نوع خاصی از گسل معکوس۳ است. در یک گسل معکوس معمولی، یک بلوک از سنگ روی بلوک دیگر می‌لغزد و آن را به سمت بالا می‌راند. اما چیزی که گسل راندگی را خاص می‌کند، زاویهٔ کم شیب صفحهٔ گسل است. این زاویه معمولاً کمتر از 45 درجه است، که باعث می‌شود حرکت به صورت بیشتر افقی باشد تا عمودی.
تصور کنید یک کتاب قطور را روی میز گذاشته‌اید و با دست خود به دو طرف آن فشار می‌آورید. اگر فشار به اندازهٔ کافی زیاد باشد، لایه‌های داخلی کتاب روی هم می‌لغزند. این لغزش بسیار شبیه به نحوهٔ کار یک گسل راندگی است.
گسل راندگی چگونه به وجود می‌آید؟
علت اصلی تشکیل گسل‌های راندگی، فشار است. وقتی دو ورقهٔ سنگی به سمت یکدیگر حرکت می‌کنند و برخورد می‌کنند، نیروی عظیمی ایجاد می‌شود. این نیرو آنقدر قوی است که سنگ‌ها نمی‌توانند در جای خود مقاومت کنند، بنابراین برای آزاد کردن انرژی، می‌شکنند و روی هم می‌لغزند.
این فرآیند را می‌توان در مرزهای همگرا۴ مشاهده کرد، جایی که ورقه‌های زمین‌ساختی به هم نزدیک می‌شوند. کوه‌های زاگرس در ایران نمونهٔ بارزی از این پدیده هستند که در اثر برخورد ورقهٔ عربستان با ورقهٔ اوراسیا به وجود آمده‌اند.
| نوع گسل | نیروی مؤثر | نحوهٔ حرکت بلوک‌ها | نمونه |
|---|---|---|---|
| گسل عادی۵ | کشش | بلوک بالایی به سمت پایین حرکت می‌کند | کف دره‌ها |
| گسل معکوس | فشار | بلوک بالایی روی بلوک پایینی سوار می‌شود | مناطق کوهستانی |
| گسل راندگی | فشار بسیار شدید | بلوک بالایی با زاویه‌ای کم روی بلوک پایینی می‌راند | کوه‌های آلپ، زاگرس |
گسل راندگی و شکل‌گیری چهرهٔ زمین
گسل‌های راندگی نقش بسیار مهمی در ساخت کوه‌ها و فلات‌های مرتفع دارند. وقتی یک ورقهٔ سنگی بزرگ روی ورقهٔ دیگر می‌راند، لبه‌های آن چین خورده و بالا می‌آید و کوه‌ها را تشکیل می‌دهد. به این فرآیند کوه‌زایی۶ می‌گویند.
کوه‌های هیمالیا، بلندترین کوه‌های جهان، نتیجهٔ میلیون‌ها سال فعالیت گسل‌های راندگی هستند که در اثر برخورد ورقهٔ هند با ورقهٔ اوراسیا ایجاد شده‌اند. در ایران نیز، رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس با کمک این گسل‌ها شکل گرفته‌اند.
گسل راندگی در عمل: از کوه‌زایی تا زمین‌لرزه
یکی از مهم‌ترین جلوه‌های عملی گسل‌های راندگی، ایجاد زمین‌لرزه است. هنگامی که سنگ‌ها روی هم قفل می‌شکنند و ناگهان آزاد می‌شوند، انرژی عظیمی به صورت امواج لرزه‌ای آزاد می‌کند. بسیاری از زمین‌لرزه‌های بزرگ و مخرب در جهان، مانند زمین‌لرزهٔ 2011 ژاپن، بر روی گسل‌های راندگی رخ داده‌اند.
برای درک بهتر، یک تخته‌ی چوبی را در نظر بگیرید که یک سر آن را به زمین ثابت کرده‌اید و به سر دیگر آن فشار می‌آورید. ابتدا تخته خم می‌شود و انرژی در آن ذخیره می‌شود. اگر فشار ادامه یابد، تخته ناگهان می‌شکند و تمام انرژی ذخیره شده را یک‌باره آزاد می‌کند. گسل راندگی نیز دقیقاً به همین صورت عمل می‌کند.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر. همهٔ گسل‌های راندگی، گسل معکوس هستند، اما برعکس آن صادق نیست. تفاوت اصلی در زاویهٔ شیب صفحهٔ گسل است. اگر زاویهٔ شیب کم باشد (معمولاً کمتر از 45 درجه)، آن را گسل راندگی می‌نامند.
خیر. بسیاری از گسل‌های راندگی در کف اقیانوس‌ها و در مرز بین ورقه‌ها رخ می‌دهند. این گسل‌ها می‌توانند باعث ایجاد سونامی۷ شوند، زیرا حرکت ناگهانی آنها حجم عظیمی از آب را جابه‌جا می‌کند.
مطالعهٔ این گسل‌ها به دانشمندان کمک می‌کند تا مناطق پرخطر برای زمین‌لرزه را شناسایی کنند، نقشه‌های خطر لرزه‌ای دقیق‌تری تهیه کنند و برای کاهش خسارات ناشی از بلایای طبیعی برنامه‌ریزی بهتری داشته باشند.
گسل راندگی یک پدیدهٔ زمین‌شناسی کلیدی است که درک آن به ما کمک می‌کند دنیای پویای اطراف خود را بهتر بشناسیم. از شکل‌گیری باشکوه کوه‌ها تا وقوع زمین‌لرزه‌های قدرتمند، این گسل‌ها نقش آفرینی می‌کنند. با یادگیری دربارهٔ این نیروهای طبیعی، نه تنها دانش خود را افزایش می‌دهیم، بلکه برای زندگی ایمن‌تر در سیاره‌ی فعال خود آماده می‌شویم.
پاورقی
۱ Thrust Fault
۲ Fault
۳ Reverse Fault
۴ Convergent Boundaries
۵ Normal Fault
۶ Orogeny
۷ Tsunami
