مرز امتدادلغز: جایی که صفحه‌های زمین از کنار هم می‌لغزند
صفحه‌های زمین‌ساختی و مرزهای آن‌ها
پوستهٔ زمین مانند یک پازل عظیم از قطعاتی به نام صفحه‌های زمین‌ساختی۳ تشکیل شده است. این صفحه‌ها به آرامی بر روی لایه‌ای نیمه مذاب به نام سست‌کره۴ در حرکت هستند. مرزهای بین این صفحه‌ها، نقاط فعال زمین هستند و سه نوع اصلی دارند:
| نوع مرز | حرکت نسبی صفحه‌ها | پدیده‌های طبیعی شاخص |
|---|---|---|
| مرز همگرا۵ | به سوی یکدیگر | کوه‌زایی، آتشفشان |
| مرز واگرا۶ | دور از یکدیگر | پشتهٔ میان‌اقیانوسی۷ |
| مرز امتدادلغز۱ محور این مقاله | لغزش افقی نسبت به هم | زلزله‌های کم‌عمق و قدرتمند |
مرز امتدادلغز، که موضوع اصلی این مقاله است، زمانی تشکیل می‌شود که دو صفحه به صورت افقی و در امتداد یکدیگر حرکت می‌کنند. در این مرز، معمولاً پوستهٔ جدیدی ایجاد یا نابود نمی‌شود، بلکه انرژی به صورت اصطکاک ذخیره و سپس به طور ناگهانی به صورت زمین‌لرزه آزاد می‌گردد.
مکانیسم حرکت در مرزهای امتدادلغز
حرکت در این مرزها را می‌توان با لغزش دو تکه چوب روی یکدیگر مقایسه کرد. اگر این دو تکه چوب را به هم بفشارید و سپس یکی را به جلو و دیگری را به عقب بلغزانید، در نقطهٔ تماس آن‌ها اصطکاک ایجاد می‌شود. این دقیقاً مشابه اتفاقی است که در یک گسل امتدادلغز۸ رخ می‌دهد.
سرعت حرکت این صفحه‌ها بسیار کند اما پیوسته است. به طور مثال، سرعت حرکت در برخی از این مرزها حدود 2 تا 5 سانتی‌متر در سال است. این حرکت آرام، در طول زمان باعث جابجایی عظیم می‌شود. اگر فرض کنیم دو صفحه با سرعت متوسط 3 سانتی‌متر در سال نسبت به هم حرکت کنند، در مدت یک میلیون سال، فاصله‌ای معادل 30 کیلومتر ایجاد می‌شود! این رابطه را می‌توان به صورت زیر نشان داد:
$ جابجایی = سرعت \times زمان $
یا به صورت نمادین:
$ d = v \times t $
نمادهای طبیعی: گسل‌های امتدادلغز مشهور جهان
برای درک بهتر این مفهوم، نگاهی به چند نمونهٔ واقعی در جهان می‌اندازیم:
| نام گسل / مرز | موقعیت | صفحه‌های درگیر | نوع حرکت |
|---|---|---|---|
| گسل سن آندریاس۲ | کالیفرنیا، آمریکا | اقیانوس آرام و آمریکای شمالی | راست‌بر |
| گسل آلپین۱۱ | نیوزیلند | استرالیا و اقیانوس آرام | چپ‌بر |
| گسل شمال آناتولی۱۲ | ترکیه | آناتولی و اوراسیا | راست‌بر |
گسل سن آندریاس یک مثال کلاسیک است. این گسل مرز بین صفحهٔ اقیانوس آرام۱۳ و صفحهٔ آمریکای شمالی۱۴ است. صفحهٔ اقیانوس آرام در حال حرکت به سمت شمال غرب نسبت به صفحهٔ آمریکای شمالی است. این حرکت باعث شده است که شهرهایی مانند لس‌آنجلس و سان‌فرانسیسکو که در یک سمت گسل قرار دارند، به آرامی به سوی یکدیگر حرکت کنند.
مرزهای امتدادلغز و پدیده زمین‌لرزه
اصلی‌ترین و مهم‌ترین پدیده‌ای که با مرزهای امتدادلغز همراه است، زمین‌لرزه می‌باشد. همان‌طور که گفته شد، حرکت صفحه‌ها پیوسته است، اما سنگ‌ها در امتداد گسل در جای خود قفل می‌شوند و اصطکاک مانع از حرکت نرم آن‌ها می‌گردد. در این حالت، انرژی به صورت تنش۱۵ در سنگ‌ها ذخیره می‌شود. هنگامی که این تنش از استحکام سنگ‌ها فراتر رود، سنگ‌ها به طور ناگهانی می‌شکنند و انرژی ذخیره شده را به صورت امواج لرزه‌ای آزاد می‌کنند. این همان زمین‌لرزه است.
زمین‌لرزه‌های ایجاد شده در مرزهای امتدادلغز معمولاً کم‌عمق هستند (چون در پوستهٔ بالایی رخ می‌دهند) و می‌توانند بسیار پرقدرت باشند. زمین‌لرزهٔ معروف سان‌فرانسیسکو در سال 1906 که ناشی از گسل سن آندریاس بود، نمونه‌ای از این دست است.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
پاسخ: خیر، معمولاً نه. تشکیل کوه‌ها و آتشفشان‌ها بیشتر با مرزهای همگرا و واگرا مرتبط است. در مرز امتدادلغز، حرکت اصلی افقی است و تغییر عمودی قابل توجهی در پوسته ایجاد نمی‌کند، مگر در پیچ‌ها و انحناهای گسل که ممکن است مقداری بالاافتادگی یا فرونشینی موضعی رخ دهد.
پاسخ: خیر، با فناوری کنونی این کار غیرممکن است. دانشمندان می‌توانند مناطق پرخطر را شناسایی و احتمال وقوع زمین‌لرزه‌های بزرگ را در بازه‌های زمانی طولانی (مثلاً 30 ساله) تخمین بزنند، اما تعیین روز، ماه یا حتی سال دقیق آن ممکن نیست. این حوزه از علم به پیش‌بینی۱۶ معروف است، نه پیش‌گویی.
پاسخ: جهت حرکت، عامل کلیدی است. در گسل امتدادلغز حرکت اصلی افقی است. در گسل عادی۱۷ (که در مرزهای واگرا یافت می‌شود) یک بلوک به سمت پایین نسبت به بلوک دیگر حرکت می‌کند. در گسل معکوس۱۸ (که در مرزهای همگرا یافت می‌شود) یک بلوک به سمت بالا روی بلوک دیگر می‌خزد.
پاورقی
۱ مرز امتدادلغز (Transform Boundary)
۲ San Andreas Fault
۳ Tectonic Plates
۴ Asthenosphere
۵ Convergent Boundary
۶ Divergent Boundary
۷ Mid-Ocean Ridge
۸ Strike-Slip Fault
۹ Left-Lateral Fault
۱۰ Right-Lateral Fault
۱۱ Alpine Fault
۱۲ North Anatolian Fault
۱۳ Pacific Plate
۱۴ North American Plate
۱۵ Stress
۱۶ Forecasting
۱۷ Normal Fault
۱۸ Reverse Fault