خلافت عثمان: روزگاری با فراز و نشیب
عثمان چگونه به خلافت رسید؟
پس از شهادت عمر، گروهی از صحابه‌ی پیامبر برای انتخاب جانشین او گرد هم آمدند. آن‌ها پس از گفت‌وگو، عثمان بن عفان را به عنوان خلیفه‌ی جدید انتخاب کردند. مردم نیز با او بیعت کردند. یعنی مانند وقتی که شما در مدرسه برای کاپیتان تیم فوتبال رأی می‌دهید، آن‌ها هم با خلیفه‌ی جدید موافقت خود را نشان دادند.
عثمان در آغاز کار، فردی مهربان و بخشنده بود و به همین دلیل به ذوالنورین (صاحب دو نور) معروف شد. اما به تدریج، با گذشت زمان، مشکلاتی در حکومت او به وجود آمد.
چرا برخی حاکمان، ستمگر شدند؟
یکی از بزرگ‌ترین مشکلات دوران عثمان، رفتار برخی از فرمانداران او بود. عثمان بعضی از بستگان خود را به عنوان فرماندار به شهرهای مختلف می‌فرستاد. متأسفانه، برخی از این افراد به جای رسیدگی به مشکلات مردم، به فکر منافع خودشان بودند.
| نام فرماندار | شهر | نوع رفتار ناعادلانه |
|---|---|---|
| ولید بن عقبه | کوفه | بدرفتاری با مردم و تقسیم ناعادلانه‌ی بیت‌المال۴ |
| عبدالله بن سعد | مصر | اخذ مالیات‌های سنگین و سخت‌گیری زیاد |
| معاویه | شام | تمرکز قدرت و ثروت برای خود و اطرافیان |
برای درک بهتر این موضوع، فرض کنید ناظم مدرسه، چند نفر از دوستانش را به عنوان معاون انتخاب کند و آن‌ها به جای اینکه به همه‌ی دانش‌آموزان به یک چشم نگاه کنند، فقط به دوستان خودشان رسیدگی کنند. این کار باعث ناراحتی بقیه می‌شود.
واکنش مردم در برابر ستم چه بود؟
مردم شهرهای مختلف از دست این حاکمان ناراضی بودند. آن‌ها نامه‌هایی به عثمان در مدینه نوشتند و از رفتار ناعادلانه‌ی فرمانداران شکایت کردند. اما وقتی احساس کردند شکایت‌هایشان نتیجه‌ای نداشته، گروهی از آن‌ها از شهرهای کوفه، بصره و مصر به سمت مدینه حرکت کردند تا مستقیماً با خلیفه گفت‌وگو کنند.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
پاسخ: خیر. عثمان خدمات بزرگی به اسلام کرد. مهم‌ترین کار او جمع‌آوری قرآن در یک مصحف واحد بود. مشکل اصلی، سیاست‌های او در انتخاب فرمانداران و واکنش دیرهنگام به شکایت‌های مردم بود.
پاسخ: برخی مورخان می‌گویند عثمان به بستگان خود اعتماد زیادی داشت و فکر می‌کرد انتقادها از روی حسادت است. بعضی هم معتقدند او نمی‌خواست با عزل آن‌ها، خانواده‌اش را ناراحت کند. این موضوع به ما یادآوری می‌کند که در مدیریت، گاهی روابط خانوادگی نباید بر مصلحت عمومی جامعه ترجیح داده شود.
پاسخ: نارضایتی‌ها آنقدر زیاد شد که منجر به شورش گروهی از مردم علیه عثمان شد. متأسفانه این شورش به شهادت عثمان انجامید و پس از او، دوران جدیدی در تاریخ اسلام با خلافت علی۵ آغاز گردید.
پاورقی
۱ خلافت عثمان (Caliphate of Uthman): به دوره‌ی حکومت عثمان بن عفان، سومین خلیفه‌ی مسلمانان پس از پیامبر اسلام اطلاق می‌شود.
۲ عمر (Umar): عمر بن خطاب، دومین خلیفه‌ی مسلمانان که پیش از عثمان خلافت می‌کرد.
۳ بیعت (Bay'ah): به معنای عهد و پیمان و اعلام وفاداری مردم به حاکم یا خلیفه.
۴ بیت‌المال (Bayt al-mal): خزانه‌ی عمومی مسلمانان که درآمدهای دولت اسلامی در آن جمع می‌شد و برای مصارف عمومی هزینه می‌گردید.
۵ علی (Ali): علی بن ابی‌طالب، چهارمین خلیفه‌ی مسلمانان که پس از عثمان به خلافت رسید.
