فرومون: زبان پنهان طبیعت
فرومون چیست و چگونه کار می‌کند؟
فرومون یک سیگنال شیمیایی است که توسط یک جانور به محیط بیرون ترشح می‌شود و باعث ایجاد یک واکنش خاص در دیگر افراد همان گونه می‌گردد. این ماده در واقع، زبان بی‌صدا طبیعت است.
مکانیسم کار به این صورت است که فرومون پس از ترشح، در هوا یا روی سطوح پخش می‌شود. افراد دیگر این گونه، این مولکول‌ها را توسط اندام‌های بویایی بسیار قوی خود (مانند شاخک‌های حشرات یا بینی پستانداران) تشخیص می‌دهند. این سیگنال مستقیماً به مغز رفته و یک رفتار غریزی را فعال می‌کند؛ بدون اینکه نیاز به یادگیری باشد.
انواع اصلی فرومون‌ها و وظایف آن‌ها
فرومون‌ها بسته به پیامی که منتقل می‌کنند، به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند. جدول زیر مهم‌ترین انواع آن‌ها را نشان می‌دهد:
| نوع فرومون | عملکرد اصلی | مثال علمی |
|---|---|---|
| فرومون هشدار۲ | ایجاد واکنش فرار یا دفاع در برابر خطر | زنبور عسل با ترشح این فرومون، سایر زنبورها را برای نیش زدن به دشمن بسیج می‌کند. |
| فرومون مسیریابی۳ | نشانه‌گذاری مسیر به سمت منابع غذایی یا لانه | مورچه‌ها برای هدایت هم‌گروهی‌های خود به سمت غذا. |
| فرومون جنسی۴ | جذب جفت از فاصله‌های دور برای تولیدمثل | پروانهٔ ماده، فرومونی ترشح می‌کند که نرها از کیلومترها دورتر آن را حس می‌کنند. |
| فرومون تجمعی۵ | جمع‌آوری افراد در یک مکان برای خواب زمستانی یا تغذیه | سوسک‌های درخت کاج برای تجمع روی یک درخت مناسب. |
فرومون‌ها در خدمت انسان: از کشاورزی تا پژوهش
انسان‌ها با درک عملکرد فرومون‌ها، یاد گرفته‌اند که از آن‌ها برای اهداف مفید استفاده کنند. یکی از مهم‌ترین این کاربردها، کنترل آفات در کشاورزی است.
در روشی به نام شکارگرمیستی، تله‌هایی حاوی فرومون جنسی حشرات ماده در باغ‌ها کار گذاشته می‌شود. این تله‌ها حشرات نر را به دام انداخته و از جفت‌گیری و افزایش جمعیت آفات جلوگیری می‌کنند. این روش بسیار کم‌خطرتر از استفاده از سموم شیمیایی است.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
اگرچه پژوهش‌ها روی وجود فرومون در انسان ادامه دارد، اما هیچ مدرک علمی قطعی مبنی بر وجود فرومون‌های قدرتمند و رفتاری مشابه با حشرات در انسان وجود ندارد. ادعاهای مربوط به عطرها و محصولاتی که حاوی "فرومون انسانی" هستند و می‌توانند افراد را جذب کنند، عموماً بر پایهٔ علم مستدل نیستند.
خیر. یکی از ویژگی‌های کلیدی فرومون‌ها، اختصاصی بودن آن‌ها برای یک گونهٔ خاص است. فرومونی که یک مورچه ترشح می‌کند، فقط برای مورچه‌های هم‌گونه‌ای خودش مفهوم دارد و یک موریانه یا یک سوسک به آن واکنشی نشان نمی‌دهد.
بله. سگ‌ها و گربه‌ها با بوییدن ادرار و غدد دیگر، اطلاعات زیادی دربارهٔ جنسیت، سن و وضعیت سلامتی یکدیگر به دست می‌آورند. حتی محصولات مصنوعی مانند "فرومون آرامش‌بخش" برای گربه‌ها وجود دارد که به کاهش استرس آن‌ها در محیط‌های جدید کمک می‌کند.
پاورقی
۱ Pheromone: ماده‌ای شیمیایی که از یک فرد ترشح و توسط فرد دیگری از همان گونه دریافت شده و پاسخ رفتاری خاصی را برمی‌انگیزد.
۲ Alarm Pheromone
۳ Trail Pheromone
۴ Sex Pheromone
۵ Aggregation Pheromone
۶ Codling Moth