ارتباط: زبان رازآلود جانداران
ارتباط چیست و چرا حیاتی است؟
ارتباط در ساده‌ترین تعریف خود، فرآیند انتقال یک پیام از فرستنده به گیرنده است به گونه‌ای که توسط گیرنده درک شود. این پیام می‌تواند یک هشدار، یک درخواست جفت‌گیری، نشان دادن مکان غذا یا ایجاد هماهنگی در یک گروه باشد. موفقیت یک جاندار در بقا و تولیدمثل اغلب به توانایی آن در برقراری ارتباط مؤثر بستگی دارد. برای مثال، وقتی یک غزال با جهش ناگهانی خود به گله‌اش هشدار می‌دهد، در حال نجات جان خود و دیگران است.
راه‌های گوناگون گفت‌وگو در طبیعت
جانداران از کانال‌های حسی مختلفی برای ارتباط استفاده می‌کنند. این کانال‌ها بسته به محیط و توانایی‌های جاندار، متفاوت هستند. در جدول زیر می‌توانید مهم‌ترین این روش‌ها را ببینید.
| نوع ارتباط | حسی که مورد هدف قرار می‌گیرد | مثال |
|---|---|---|
| شیمیایی (فرومون‌ها) | بویایی | مورچه‌ها با ترشح فرومون مسیر غذا را نشان می‌دهند. |
| صوتی | شنوایی | آواز پرندگان برای مشخص کردن قلمرو یا جذب جفت. |
| بصری | بینایی | رقص زنبور عسل برای نشان دادن جهت و فاصله‌ی منبع شهد. |
| لمسی | لامسه | زنبورها در کندو با تماس آنتن‌هایشان اطلاعات رد و بدل می‌کنند. |
زبان شیمیایی مورچه‌ها و زنبورهای کارگر
دنیای حشرات نمایشگاهی از ارتباط شیمیایی پیشرفته است. مورچه‌ها برای هماهنگی در جست‌وجوی غذا، از خود فرومون ردیابی ترشح می‌کنند. سایر مورچه‌ها این رایحه را حس کرده و مسیر را دنبال می‌کنند. هرچه مسیر قوی‌تر باشد، به معنای منبع غذایی بهتر است و مورچه‌های بیشتری جذب می‌شوند. این یک سیستم ارتباطی خودتقویت‌کننده است.
زنبورهای عسل از ترکیبی خارق‌العاده از ارتباط بصری و لمسی استفاده می‌کنند. وقتی یک زنبور کارگر منبع غذایی جدیدی پیدا می‌کند، به کندو بازگشته و "رقص دماغه" را اجرا می‌کند. زاویه‌ی این رقص نسبت به عمود، جهت منبع غذا را نسبت به خورشید نشان می‌دهد. مدت زمان رقص نیز نشان‌دهنده‌ی فاصله است: هرچه رقص طولانی‌تر، مسافت بیشتر. سایر زنبورها با لمس کردن رقصنده و دریافت ارتعاش، این اطلاعات را رمزگشایی می‌کنند.
ارتباط در گیاهان: سکوتی پر معنا
شاید فکر کنید گیاهان کاملاً ساکت هستند، اما آن‌ها نیز به روش‌های خود ارتباط برقرار می‌کنند. وقتی یک برگ توسط یک حشره‌ی گیاهخوار گاز زده می‌شود، می‌تواند مواد شیمیایی فرار را در هوا منتشر کند. این مواد به عنوان یک هشدار برای برگ‌های دیگر همان گیاه و حتی گیاهان مجاور عمل می‌کند. گیاهان دریافت‌کننده سپس شروع به تولید مواد شیمیایی دفاعی می‌کنند که طعم آن‌ها را برای حشره نامطلوب می‌سازد. این پدیده نشان می‌دهد که ارتباط می‌تواند کاملاً غیرمستقیم و برای محافظت از خود باشد.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر. حتی جانداران منزوی نیز برای جفت‌یابی، هشدار دادن به رقبا یا دفع شکارچیان نیاز به ارتباط دارند. برای مثال، یک ببر تنها با علامت‌گذاری قلمرو خود با ادرار (ارتباط شیمیایی) به دیگر ببرها می‌فهماند که این ناحیه متعلق به اوست.
خیر. گاهی یک جاندار به طور ناخواسته اطلاعاتی را فاش می‌کند. به این حالت "نشانه" می‌گویند. برای مثال، رنگ روشن برخی قورباغه‌ها به شکارچیان هشدار می‌دهد که سمی هستند (این ارتباط عمدی است). اما ردپای برجای‌مانده از یک جاندار می‌تواند به صورت ناخواسته محل آن را برای شکارچی فاش کند که یک نشانه است.
زبان انسان به دلیل داشتن دستور زبان، نحو و توانایی صحبت در مورد مفاهیم انتزاعی، پیچیده‌ترین سیستم ارتباطی شناخته شده است. پس از آن، ارتباطات دلفین‌ها و نخستی‌سانان که از صداهای متنوع و یادگیری اجتماعی برخوردارند، از جمله پیچیده‌ترین‌ها محسوب می‌شوند.
پاورقی
۱ ارتباط (Communication)
۲ ارتباط شیمیایی (Chemical Communication)
۳ ارتباط بصری (Visual Communication)
۴ ارتباط صوتی (Auditory Communication)
۵ فرومون (Pheromone): ماده‌ای شیمیایی که از یک فرد ترشح شده و رفتار افراد دیگر از همان گونه را تغییر می‌دهد.