واکسن چیست؟
سربازان کوچک بدن: سیستم ایمنی
بدن هر یک از ما یک سیستم دفاعی شگفت‌انگیز دارد که مانند یک ارتش از سربازان کوچک عمل می‌کند. این سربازها، گلبول‌های سفید5 نام دارند. وقتی یک میکروب مهاجم (مثل ویروس سرماخوردگی) وارد بدن می‌شود، این سربازها به سرعت برای نبرد با آن بسیج می‌شوند. بعضی از این سربازها، سلاح‌های ویژه‌ای به نام پادتن2 می‌سازند که دقیقاً برای نابودی همان میکروب خاص طراحی شده‌اند.
مشکل اینجاست که وقتی یک میکروب جدید برای اولین بار به بدن حمله می‌کند، سربازهای بدن ما آن را نمی‌شناسند و ساختن سلاح مناسب (پادتن) زمان می‌برد. در این مدت، میکروب فرصت دارد که زیاد شود و ما را بیمار کند. اما اگر سربازهای بدن ما از قبل، آن میکروب را بشناسند، می‌توانند بلافاصله با قدرت کامل به آن حمله کنند و جلوی بیماری را بگیرند. این دقیقاً کاری است که واکسن انجام می‌دهد!
انواع مختلف واکسن‌ها چگونه کار می‌کنند؟
واکسن‌ها با روش‌های مختلفی به سربازهای بدن ما «میکروب را نشان می‌دهند» تا آن را بشناسند. اما نگران نباشید، در واکسن‌ها یا خود میکروب واقعی وجود ندارد یا آنقدر ضعیف و بی‌آزار شده که نمی‌تواند بیماری جدی ایجاد کند.
| نوع واکسن | توضیح ساده | مثال بیماری |
|---|---|---|
| میکروب زنده ضعیف‌شده | میکروب زنده است اما در آزمایشگاه آنقدر ضعیف شده که فقط سیستم ایمنی را بیدار می‌کند و بیماری جدی ایجاد نمی‌کند. | سرخک، اوریون، سرخجه (MMR) |
| میکروب کشته‌شده | میکروب کاملاً کشته شده و مرده است. بدن فقط با شکل ظاهری آن آشنا می‌شود. | فلج اطفال (تزریقی)، سیاه سرفه |
| اجزای میکروب | به جای کل میکروب، فقط یک تکه از آن (مثل پروتئین روی سطحش) به بدن داده می‌شود. | هپاتیت B، کزاز |
سفر یک واکسن از آزمایشگاه تا بازوی شما
ساخت یک واکسن ایمن و مؤثر، یک فرآیند طولانی و دقیق است که توسط دانشمندان انجام می‌شود. این سفر چند مرحلهٔ اصلی دارد:
۱. پژوهش و کشف: دانشمندان اول میکروب بیماری‌زا را به دقت مطالعه می‌کنند تا بفهمند بهترین راه برای تحریک سیستم ایمنی چیست.
۲. آزمایش روی حیوانات: واکسن اولیه روی حیوانات آزمایش می‌شود تا مطمئن شوند بی‌خطر است و اثرگذار است.
۳. آزمایش‌های بالینی روی انسان: این مرحله خودش سه فاز دارد. در فاز اول، واکسن روی گروه کوچکی از داوطلبان سالم آزمایش می‌شود تا ایمنی آن بررسی شود. در فاز دوم، روی چندصد نفر آزمایش می‌شود تا دوز مناسب و عوارض احتمالی مشخص شود. در فاز سوم، واکسن به هزاران نفر تزریق می‌شود تا دانشمندان مطمئن شوند واقعاً در جلوگیری از بیماری مؤثر است.
۴. تأیید نهادهای نظارتی: اگر همهٔ مراحل با موفقیت گذرانده شود، سازمان‌های بهداشتی مثل WHO یا وزارت بهداشت کشورها، واکسن را برای استفادهٔ عمومی تأیید می‌کنند.
۵. تولید انبوه و توزیع: در نهایت، کارخانه‌ها واکسن را به مقدار زیاد تولید می‌کنند و با رعایت زنجیرهٔ سرمایی (نگهداری در دمای مناسب) به مراکز بهداشت و درمان در سراسر جهان ارسال می‌کنند.
چرا واکسن زدن یک کار گروهی و مهم است؟
واکسن فقط از فرد محافظت نمی‌کند، بلکه وقتی تعداد زیادی از افراد یک جامعه واکسینه شوند، یک محافظت گروهی به نام مصونیت جمعی4 ایجاد می‌شود. در این حالت، میکروب به سختی می‌تواند از فردی به فرد دیگر منتقل شود و حتی افرادی که به دلایل پزشکی نمی‌توانند واکسن بزنند (مثل نوزادان خیلی کوچک یا افراد با بیماری‌های خاص) نیز در امان می‌مانند.
برای درک این موضوع، یک دیوار بلند را تصور کنید که از شهر در برابر سیل محافظت می‌کند. هر فرد واکسینه شده مانند یک بلوک محکم در این دیوار است. اگر بلوک‌های کافی وجود داشته باشد، دیوار مستحکم می‌ماند و همه در پشت آن در امان هستند. اما اگر تعداد زیادی بلوک گم شده باشند (افراد واکسینه نشده)، سیل (بیماری) می‌تواند به راحتی نفوذ کند و همه را تهدید کند.
این مفهوم با یک فرمول ساده نشان داده می‌شود. درصدی از جمعیت که باید واکسینه شوند تا مصونیت جمعی ایجاد شود، به میزان مسری بودن بیماری بستگی دارد. اگر $ R_0 $ (عدد reproduction) نشان‌دهندهٔ میانگین افرادی باشد که یک فرد بیمار می‌تواند آلوده کند، آنگاه حداقل درصد مورد نیاز برای واکسیناسیون $ (1 - \frac{1}{R_0}) \times 100\% $ است.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر. این یک باور کاملاً غلط است که از یک تحقیق تقلبی و ردشده نشأت گرفته است. ده‌ها تحقیق بزرگ و علمی ثابت کرده‌اند که هیچ ارتباطی بین واکسن MMR (سرخک، اوریون، سرخجه) یا هر واکسن دیگری و ابتلا به اوتیسم وجود ندارد.
سیستم ایمنی بدن گاهی اوقات مانند حافظهٔ ما نیاز به یادآوری دارد. بعضی واکسن‌ها با یک بار تزریق، ایمنی قوی و طولانی‌مدت ایجاد می‌کنند. اما برای بعضی بیماری‌ها، تزریق دوزهای یادآور (بوستر) لازم است تا سیستم ایمنی دوباره تحریک شود و سطح پادتن‌ها را بالا نگه دارد تا محافظت به‌طور کامل ادامه پیدا کند.
بیشتر عوارض واکسن خفیف و کوتاه‌مدت هستند؛ مثل قرمزی یا درد در محل تزریق، تب خفیف یا بدن‌درد. این علائم در واقع نشان می‌دهند که سیستم ایمنی در حال پاسخ دادن و یادگیری است. عوارض جدی و خطرناک بسیار نادر هستند و منافع واکسن‌زدن به طور قطعی بسیار بسیار بیشتر از خطرات نادر آن است.
واکسن یک ابزار علمی قدرتمند و بی‌خطر است که با آموزش سیستم ایمنی بدن، از ما در برابر بیماری‌های خطرناک محافظت می‌کند. با واکسینه شدن، ما نه تنها از خودمان، بلکه با ایجاد مصونیت جمعی، از همهٔ اعضای جامعه به ویژه کسانی که نمی‌توانند واکسن بزنند نیز محافظت می‌کنیم. واکسن‌زدن یک اقدام مسئولانه برای داشتن یک جامعهٔ سالم‌تر است.
پاورقی
1 واکسن (Vaccine)
2 پادتن (Antibody)
3 میکروب ضعیف‌شده (Attenuated Microbe)
4 مصونیت جمعی (Herd Immunity)
5 گلبول‌های سفید (White Blood Cells)