ورقه‌های سنگ‌کره: معمای پازل سیاره‌ی ما
سنگ‌کره چیست و ورقه‌های آن چگونه شکل گرفته‌اند؟
برای درک ورقه‌های سنگ‌کره، اول باید بدانیم سنگ‌کره۶ چیست. زمین مانند یک پیاز لایه‌لایه است. سنگ‌کره، بیرونی‌ترین لایه‌ی سفت و سخت زمین است که شامل پوسته و بخش جامد بالایی گوشته می‌شود. ضخامت این لایه بین 100 تا 150 کیلومتر است. اما این لایه یک تکه نیست، مانند پوسته‌ی شکسته‌ی یک تخم‌مرغ آب‌پز سفت، به تکه‌های بزرگ و کوچکی تقسیم شده که به آن‌ها ورقه‌های سنگ‌کره می‌گوییم.
این ورقه‌ها بر روی لایه‌ای نرم‌تر و داغ‌تر به نام سست‌کره۷ شناور هستند. گرمای درون زمین باعث می‌شود مواد درون سست‌کره به آرامی حرکت کنند (شبیه آب جوش در یک قابلمه). این حرکت آرام، نیرویی ایجاد می‌کند که ورقه‌های سفت و سخت بالا را به حرکت درمی‌آورد. این نظریه که حرکت این ورقه‌ها را توضیح می‌دهد، زمین‌ساخت ورقه‌ای نام دارد.
انواع مرزهای بین ورقه‌ها و پدیده‌های شگفت‌انگیز آن‌ها
ورقه‌های سنگ‌کره همیشه در حال حرکت هستند. جایی که این ورقه‌ها به هم برخورد می‌کنند، از هم دور می‌شوند یا کنار هم می‌لغزند، مرز ورقه‌ها نامیده می‌شود. بیشتر فعالیت‌های زمین‌شناسی مانند زمین‌لرزه‌ها، آتشفشان‌ها و تشکیل کوه‌ها در همین مرزها رخ می‌دهد. این مرزها به سه نوع اصلی تقسیم می‌شوند:
| نوع مرز | توضیح | پدیده‌های زمین‌شناسی | مثال عینی |
|---|---|---|---|
| مرز واگرا (دورشونده) |
ورقه‌ها از هم دور می‌شوند. | تشکیل پوسته‌ی جدید، فوران‌های آتشفشانی زیرآبی، ایجاد پشته‌ی میانی اقیانوس۸ | پشته‌ی میانی اقیانوس اطلس |
| مرز همگرا (نزدیک‌شونده) |
ورقه‌ها به سمت هم حرکت می‌کنند. | تشکیل کوه‌های عظیم، زمین‌لرزه‌های شدید، ایجاد گودال‌های اقیانوسی، فعالیت آتشفشانی | برخورد ورقه‌ی هندوستان به اوراسیا و تشکیل کوه‌های هیمالیا |
| مرز امتدادلغز (تبدیلی) |
ورقه‌ها به صورت افقی و در امتداد هم می‌لغزند. | زمین‌لرزه‌های مکرر (اغلب کم‌عمق اما قدرتمند) | گسل سن‌آندریاس در کالیفرنیا، آمریکا |
در مرزهای همگرا، سه حالت اصلی وجود دارد که نتیجه‌ی برخورد انواع مختلف ورقه‌ها با یکدیگر است:
- برخورد ورقه‌ی اقیانوسی با قاره‌ای: ورقه‌ی سنگین‌تر اقیانوسی به زیر ورقه‌ی سبک‌تر قاره‌ای می‌رود (فرورانش۹). این فرآیند باعث ایجاد گودال‌های عمیق اقیانوسی و یک کوه‌زنجیر آتشفشانی در خشکی می‌شود. مانند کوه‌های آند در آمریکای جنوبی.
- برخورد دو ورقه‌ی اقیانوسی: یکی از ورقه‌ها به زیر دیگری فرورفته و یک کمان آتشفشانی در کف اقیانوس ایجاد می‌کند که قله‌های آن ممکن است از آب بیرون بزند و جزایر را به وجود آورد، مانند جزایر ژاپن.
- برخورد دو ورقه‌ی قاره‌ای: هیچکدام به زیر دیگری نمی‌روند چون هر دو سبک هستند. در عوض، لبه‌های آن‌ها چین‌خورده، فشرده و به سمت بالا رانده می‌شوند تا بزرگ‌ترین کوه‌های جهان را تشکیل دهند، مانند رشته‌کوه هیمالیا.
نقش ورقه‌ها در شکل‌دهی به چهره‌ی زمین: از گذشته تا امروز
حرکت ورقه‌ها تنها یک نظریه‌ی جالب نیست؛ بلکه نیروی پشت صحنه‌ی بسیاری از ویژگی‌های جغرافیایی است که می‌شناسیم. حدود 250 میلیون سال پیش، تمام خشکی‌های زمین به هم چسبیده بودند و یک ابرقاره‌ی عظیم به نام پانجه‌آ۱۰ تشکیل داده بودند. حرکت آرام ورقه‌ها طی میلیون‌ها سال، این ابرقاره را شکست و قاره‌هایی را که امروز روی نقشه می‌بینیم، به وجود آورد. این فرآیند همچنان ادامه دارد و پیش‌بینی می‌شود در آینده‌ی دور دوباره قاره‌ها به هم بپیوندند.
تقریباً همه‌ی آتشفشان‌ها و زمین‌لرزه‌های جهان در امتداد همین مرزهای ورقه‌ای رخ می‌دهند. به نقشه‌ی جهانی این پدیده‌ها نگاه کنید؛ الگوهای خط‌مانندی را می‌بینید که دقیقاً با محل برخورد ورقه‌های سنگ‌کره مطابقت دارند. این مناطق به "کمربند آتشفشانی و زلزله" معروف هستند، مانند کمربند آتشین اطراف اقیانوس آرام. حتی وجود معادن و ذخایر ارزشمند زیرزمینی نیز با فعالیت‌های گذشته‌ی این ورقه‌ها ارتباط مستقیم دارد.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
پاسخ: خیر. این یک تصور غلط رایج است. ورقه‌های سنگ‌کره (که شامل قاره‌ها و بخشی از کف اقیانوس می‌شوند) بر روی لایه‌ای نیمه‌مذاب و داغ به نام سست‌کره حرکت می‌کنند، نه روی آب. قاره‌ها مانند کوه‌های یخی هستند که تنها بخش کوچکی از آن‌ها از آب بیرون زده است، اما پایه‌ی آن‌ها درون سنگ‌کره قرار دارد.
پاسخ: خیر. دانشمندان می‌توانند مناطق پرخطر را شناسایی کنند (مثلاً مشخص کنند که شهر تهران روی یک منطقه‌ی فعال قرار دارد)، اما پیش‌بینی دقیق زمان، مکان و قدرت یک زمین‌لرزه‌ی خاص با فناوری امروزی ممکن نیست. مطالعه‌ی ورقه‌ها به ما کمک می‌کند تا بدانیم کدام نواحی بیشتر در معرض خطر هستند و برای ساخت‌وسازهای ایمن‌تر و آمادگی در برابر بلایا برنامه‌ریزی کنیم.
پاسخ: بله. ایران دقیقاً در منطقه‌ای پیچیده قرار دارد که تحت فشار ورقه‌ی عربستان (که به سمت شمال حرکت می‌کند) و ورقه‌ی اوراسیا است. این برخورد باعث شده است که ایران منطق‌ای بسیار فعال از نظر زمین‌ساختی باشد و کوه‌های بلند زاگرس و البرز، زمین‌لرزه‌های مکرر و وجود آتشفشان‌هایی مانند دماوند، همه نتیجه‌ی مستقیم همین موقعیت جغرافیایی خاص هستند.
پاورقی
۱ Lithospheric Plates
۲ Plate Tectonics
۳ Divergent Boundary
۴ Convergent Boundary
۵ Transform Boundary
۶ Lithosphere
۷ Asthenosphere
۸ Mid-Ocean Ridge
۹ Subduction
۱۰ Pangaea