قلب: موتور بی‌وقفهٔ زندگی
ساختار قلب: یک پمپ چهارخانه‌ای
قلب انسان تقریباً به اندازهٔ مشت فرد است و در مرکز قفسهٔ سینه، کمی متمایل به چپ، قرار دارد. این عضو پرکار از بافت ماهیچه‌ای ویژه‌ای به نام میوکارد۵ ساخته شده است. قلب توسط دیواره‌ای عضلانی به نام سپتوم۶ به دو نیمهٔ چپ و راست تقسیم می‌شود. هر نیمه نیز خود به دو حفرهٔ فوقانی و تحتانی تقسیم می‌گردد.
| نیمهٔ قلب | حفرهٔ فوقانی (دهلیز) | حفرهٔ تحتانی (بطن) | وظیفهٔ اصلی |
|---|---|---|---|
| راست | دهلیز راست | بطن راست | دریافت خون کم‌اکسیژن از بدن و فرستادن آن به ریه‌ها |
| چپ | دهلیز چپ | بطن چپ | دریافت خون غنی از اکسیژن از ریه‌ها و پمپاژ آن به سراسر بدن |
بین این حفره‌ها و رگ‌های خونی اصلی، دریچه‌های یک‌طرفه وجود دارند که مانند دروازه‌هایی عمل می‌کنند و از بازگشت خون به عقب جلوگیری می‌نمایند. صدای "لاب-داپ" که با گوشی پزشکی شنیده می‌شود، در واقع صدای بسته شدن این دریچه‌هاست.
مسیر خون در بدن: دو مدار حیاتی
خون در بدن ما در دو مسیر اصلی و به هم پیوسته گردش می‌کند:
گردش خون ریوی۲ (ششی): در این مسیر، خون کم‌اکسیژن از بطن راست به سوی ریه‌ها فرستاده می‌شود. در ریه‌ها، دی‌اکسیدکربن خون خارج شده و اکسیژن جایگزین آن می‌گردد. سپس خون غنی از اکسیژن به دهلیز چپ قلب بازمی‌گردد. این سفر کوتاه‌تر است و فقط بین قلب و ریه‌ها اتفاق می‌افتد.
گردش خون سیستمیک (بدنی): خون پراکسیژن از بطن چپ با فشار زیاد به داخل بزرگ‌ترین سرخرگ بدن، یعنی آئورت۷، پمپ می‌شود. آئورت این خون را از طریق شبکه‌ای از سرخرگ‌ها به تمامی سلول‌های بدن می‌رساند. در مویرگ‌ها، اکسیژن و مواد مغذی به سلول‌ها داده شده و مواد زائد مانند دی‌اکسیدکربن از آن‌ها گرفته می‌شود. سپس خون کم‌اکسیژن از طریق سیاهرگ‌ها به دهلیز راست قلب بازمی‌گردد. این مسیر بسیار طولانی‌تر است.
ضربان قلب: ریتم زندگی
هر بار که قلب می‌تپد، یک چرخه یا سیکل کامل را طی می‌کند. این چرخه شامل دو فاز اصلی است:
- انقباض (سیستول)۸: در این فاز، ماهیچه‌های قلب منقبض می‌شوند. ابتدا دهلیزها منقبض شده و خون را به داخل بطن‌ها می‌فرستند. بلافاصله پس از آن، بطن‌ها منقبض می‌شوند و خون را با فشار به داخل سرخرگ‌ها (آئورت و سرخرگ ششی) پمپ می‌کنند.
- انبساط (دیاستول)۹: در این فاز، ماهیچه‌های قلب شل می‌شوند و حفره‌های قلب مجدداً از خون پر می‌شوند. دهلیزها از طریق سیاهرگ‌ها و بطن‌ها از دهلیزها پر می‌گردند.
میانگین ضربان قلب یک فرد بزرگسال سالم در حالت استراحت حدود ۷۰ تا ۸۰ بار در دقیقه است. این عدد در نوزادان بیشتر و در ورزشکاران حرفه‌ای کمتر است. فشار خون نیز نشان‌دهندهٔ فشار خون درون سرخرگ‌هاست و به دو عدد ۱۲۰/۸۰ میلی‌متر جیوه (به‌عنوان حد طبیعی) شناخته می‌شود که عدد بزرگ‌تر مربوط به فشار سیستولیک (هنگام انقباض بطن) و عدد کوچک‌تر مربوط به فشار دیاستولیک (هنگام استراحت قلب) است.
قلب در عمل: از ورزش تا استراحت
نیاز بدن به اکسیژن و انرژی در شرایط مختلف تغییر می‌کند و قلب به‌خوبی خود را با این تغییرات تطبیق می‌دهد. هنگام دویدن یا ورزش، ماهیچه‌های شما به اکسیژن بیشتری نیاز دارند. بنابراین، مغز به قلب دستور می‌دهد تا سریع‌تر و قوی‌تر بتپد تا خون بیشتری را در هر دقیقه پمپاژ کند. برعکس، هنگام خواب یا استراحت عمیق، ضربان قلب و نیروی انقباض کاهش می‌یابد تا قلب استراحت کند. این تنظیم توسط سیستم عصبی خودکار و هورمون‌هایی مانند آدرنالین۱۰ انجام می‌شود.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
پاسخ: خیر. خون موجود در حفره‌های قلب برای تغذیهٔ خود قلب استفاده نمی‌شود. قلب توسط شبکه‌ای از سرخرگ‌های کوچک به نام سرخرگ‌های کرونری۱۱ که روی سطح آن قرار دارند، تغذیه می‌شود. این سرخرگ‌ها مستقیماً از آئورت منشأ می‌گیرند.
پاسخ: زیرا وظیفهٔ نیمهٔ چپ، پمپاژ خون به تمام نقاط بدن (گردش سیستمیک) است که نیاز به فشار بسیار بیشتری دارد. در مقابل، نیمهٔ راست فقط خون را به ریه‌های نزدیک (گردش ریوی) پمپ می‌کند که مسافت کوتاه‌تر و مقاومت کمتری دارد.
پاسخ: از نظر فیزیکی خیر، اما استرس عاطفی شدید می‌تواند باعث ترشح هورمون‌هایی شود که به طور موقت عملکرد قلب را تضعیف کرده و علائمی شبیه به حملهٔ قلبی ایجاد می‌کنند. این وضعیت که "سندرم قلب شکسته" نام دارد، معمولاً موقتی و قابل درمان است.
پاورقی
۱ حفره‌های قلب (Heart Chambers)
۲ گردش خون سیستمیک (Systemic Circulation) و ریوی (Pulmonary Circulation)
۳ سیکل ضربان قلب (Cardiac Cycle)
۴ حفظ سلامت قلب (Heart Health Maintenance)
۵ میوکارد (Myocardium): لایهٔ عضلانی اصلی قلب.
۶ سپتوم (Septum): دیواره‌ای که حفره‌های قلب را از هم جدا می‌کند.
۷ آئورت (Aorta): بزرگ‌ترین سرخرگ بدن که از بطن چپ خارج می‌شود.
۸ سیستول (Systole): فاز انقباض قلب.
۹ دیاستول (Diastole): فاز استراحت و پر شدن قلب از خون.
۱۰ آدرنالین (Adrenaline): هورمونی که در پاسخ به استرس ترشح شده و ضربان قلب را افزایش می‌دهد.
۱۱ سرخرگ‌های کرونری (Coronary Arteries): رگ‌های تغذیه‌کنندهٔ عضلهٔ قلب.