خون؛ مایع انتقال‌دهنده مواد در بدن

خون؛ مایع انتقال‌دهنده مواد در بدن

خون از چه چیزی ساخته شده است؟

اگر یک قطره خون را زیر میکروسکوپ نگاه کنید، دنیایی پر از سلول‌های مختلف را خواهید دید. خون از دو بخش اصلی تشکیل شده است: پلاسما و سلول‌های خونی. پلاسما قسمت مایع و شفاف خون است که حدود 55 درصد از حجم خون را تشکیل می‌دهد. سلول‌های خونی نیز 45 درصد باقی‌مانده را شامل می‌شوند.

برای درک بهتر، یک لیوان آب پرتقال را تصور کنید. خود آب، مانند پلاسما است و پالپ‌ها و تکه‌های پرتقال، همان سلول‌های خونی هستند که در مایع شناورند.

گلبول‌های قرمز؛ کامیون‌های حمل اکسیژن

گلبول‌های قرمز¹ که به آنها اریتروسایت² نیز می‌گویند، سلول‌های کوچک و مقعرالطرفینی هستند که کار اصلی آنها حمل اکسیژن از ریه‌ها به تمام سلول‌های بدن و برگرداندن دی‌اکسید کربن از سلول‌ها به ریه‌ها است. رنگ قرمز خون به دلیل وجود پروتئینی به نام هموگلوبین³ در این سلول‌هاست. هموگلوبین مانند یک آهنربا برای مولکول‌های اکسیژن عمل می‌کند.

مقدار هموگلوبین در خون را می‌توان اندازه گرفت. میزان طبیعی آن برای پسران نوجوان بین 13 تا 16 گرم در دسی‌لیتر و برای دختران نوجوان بین 12 تا 15 گرم در دسی‌لیتر است.

گلبول‌های سفید؛ سربازان دفاعی بدن

گلبول‌های سفید یا لکوسیت‌ها⁴، سیستم دفاعی و ایمنی بدن را تشکیل می‌دهند. وقتی یک میکروب مثل ویروس سرماخوردگی وارد بدن می‌شود، این گلبول‌ها به سرعت مانند یک ارتش منظم، به مهاجم حمله کرده و آن را از بین می‌برند. تعداد آنها در خون کمتر از گلبول‌های قرمز است، اما در هنگام بیماری افزایش می‌یابند.

انواع مختلفی از گلبول‌های سفید وجود دارند، مانند نوتروفیلها که با باکتری‌ها مبارزه می‌کنند و لنفوسیتها که آنتی‌بادی می‌سازند. آنتی‌بادی‌ها مانند کلیدهای خاصی هستند که فقط قفل یک میکروب خاص را باز می‌کنند و آن را خنثی می‌سازند.

پلاکت‌ها؛ کمک‌های اولیهٔ طبیعی

پلاکت‌ها⁵ قطعات کوچک و بیضوی شکلی هستند که وقتی رگ خونی بریده می‌شود، به محل آسیب دیده می‌چسبند و با تشکیل لخته، از خونریزی بیش از حد جلوگیری می‌کنند. فرآیند لخته شدن خون مانند این است که یک سد موقت در مسیر یک رودخانه ایجاد شود تا از هدر رفتن آب جلوگیری کند.

پلاسما؛ رودخانهٔ حامل مواد

پلاسma مایعی زرد و شفاف است که حدود 90 درصد آن را آب تشکیل می‌دهد. اما همین آب، حامل مواد بسیار مهمی است:

• مواد غذایی: مانند گلوکز (قند)، آمینواسیدها (ساختار پروتئین) و ویتامین‌ها که از دستگاه گوارش جذب شده و به سلول‌ها می‌رسند.
• مواد زائد: مانند اوره و دی‌اکسید کربن که از سلول‌ها جمع‌آوری شده و به کلیه‌ها و ریه‌ها برای دفع منتقل می‌شوند.
• هورمون‌ها: اینها پیام‌رسان‌های شیمیایی بدن هستند که از غدد ترشح شده و توسط پلاسما به اندام‌های هدف می‌رسند. مثلاً هورمون انسولین که از لوزالمعده ترشح می‌شود، به سلول‌ها کمک می‌کند تا از قند خون استفاده کنند.
• پروتئین‌ها: مانند آلبومین که فشار خون را تنظیم می‌کند و پروتئین‌های انعقادی که به پلاکت‌ها در لخته کردن خون کمک می‌کنند.

گروه‌های خونی؛ یک شناسنامهٔ منحصر به فرد

خون همهٔ انسان‌ها یکسان نیست. بر اساس وجود یا عدم وجود پروتئین‌های خاصی به نام آنتی‌ژن⁶ روی سطح گلبول‌های قرمز، خون انسان‌ها به گروه‌های خونی مختلفی تقسیم‌بندی می‌شود. مهم‌ترین این سیستم‌ها، سیستم ABO و سیستم Rh است.

در سیستم ABO، چهار گروه خونی اصلی وجود دارد: A، B، AB و O. اگر فردی با گروه خونی A، خون گروه B دریافت کند، بدن او به گلبول‌های قرمز جدید حمله کرده و یک واکنش خطرناک ایجاد می‌کند. به همین دلیل است که قبل از انتقال خون، گروه خونی فرد به دقت بررسی می‌شود.

گروه خونی O منفی را "اهداکنندهٔ جهانی" می‌نامند زیرا فاقد آنتی‌ژن‌های A و B و Rh است و در مواقع اضطراری می‌تواند به همه اهدا شود. در مقابل، گروه خونی AB مثبت "گیرندهٔ جهانی" است زیرا همه نوع آنتی‌ژن را دارد و می‌تواند از همه گروه‌ها خون دریافت کند.

سفری شگفت‌انگیز؛ خون چگونه در بدن گردش می‌کند؟

قلب، این پمپ قدرتمند، خون را به تمام نقاط بدن می‌فرستد. این سفر پرپیچ‌وخم که گردش خون نام دارد، از دو مسیر اصلی تشکیل شده است:

1. گردش خون کوچک (ریه‌ای): در این مسیر، خون بدون اکسیژن از قلب به ریه‌ها فرستاده می‌شود. در ریه‌ها، خون دی‌اکسید کربن را به هوای بازدمی می‌دهد و اکسیژن هوا را می‌گیرد و سپس به قلب بازمی‌گردد.
2. گردش خون بزرگ (سیستمیک): در این مسیر، خون غنی از اکسیژن از قلب به سر، دست‌ها، شکم، پاها و تمام اندام‌های بدن پمپاژ می‌شود. خون اکسیژن و مواد غذایی را به سلول‌ها تحویل داده و مواد زائد را از آنها جمع‌آوری می‌کند و سپس دوباره به قلب برمی‌گردد.

این دو مسیر، یک چرخهٔ کامل را تشکیل می‌دهند که بدون توقف در طول عمر ادامه دارد. برای درک اندازهٔ این شبکه، کافی است بدانید که اگر تمام رگ‌های خونی یک انسان بزرگسال را پشت سر هم بگذاریم، طول آن به حدود 100,000 کیلومتر می‌رسد که بیش از دو برابر محیط کرهٔ زمین است!

اهمیت اهدای خون؛ یک عمل قهرمانانه

اهدای خون یک عمل انسانی و حیاتی است. هر فرد سالم می‌تواند با اهدای مقداری از خون خود، جان چند نفر را نجات دهد. خون اهدایی در موارد زیادی استفاده می‌شود، از جمله:

• قربانیان تصادفات رانندگی که خون زیادی از دست داده‌اند.
• بیمارانی که تحت عمل جراحی بزرگ قرار می‌گیرند.
• افراد مبتلا به بیماری‌هایی مانند تالاسمی⁷ که نیازمند انتقال خون منظم هستند.
• بیماران سرطانی که در اثر شیمی‌درمانی، سلول‌های خونی آنها آسیب دیده است.

خون اهدایی قابل ذخیره‌سازی نیست و پس از مدت کوتاهی فاسد می‌شود. بنابراین، همیشه به اهداکنندگان جدید و مستمر نیاز است. وقتی شما خون اهدا می‌کنید، بدن شما بلافاصله تولید خون جدید را آغاز می‌کند و پس از چند هفته، حجم خون شما به حالت اولیه بازمی‌گردد.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

¹ گلبول قرمز (Red Blood Cell - RBC) یا اریتروسایت (Erythrocyte).
² اریتروسایت (Erythrocyte): از ریشه یونانی erythros به معنای قرمز و kytos به معنای سلول.
³ هموگلوبین (Hemoglobin): پروتئین حاوی آهن در گلبول‌های قرمز که به اکسیژن متصل می‌شود.
⁴ لکوسیت (Leukocyte): از ریشه یونانی leukos به معنای سفید و kytos به معنای سلول.
⁵ پلاکت (Platelet): اجسام کوچک و بدون هسته در خون که در انعقاد خون نقش دارند.
⁶ آنتی‌ژن (Antigen): مولکولی که می‌تواند پاسخ ایمنی را تحریک کند.
⁷ تالاسمی (Thalassemia): یک بیماری ارثی خونی که در آن بدن هموگلوبین غیرطبیعی تولید می‌کند.