دوزیستان: پل‌های زندهٔ جهان طبیعت
دوزیستان چه هستند و چه ویژگی‌هایی دارند؟
دوزیستان (Amphibians) به گروهی از جانوران مهره‌دار گفته می‌شود که زندگی آن‌ها به دو محیط آب و خشکی وابسته است. پوستی نازک و مرطوب دارند و معمولاً بدون پولک هستند. آن‌ها خونسردند، یعنی دمای بدنشان با محیط اطراف تغییر می‌کند. نام علمی آن‌ها Amphibia از یک کلمهٔ یونانی به معنای «هر دو گونه زندگی» گرفته شده است. بیشتر دوزیستان زندگی خود را به عنوان یک لارو (نوزاد) در آب آغاز می‌کنند و با آبشش تنفس می‌کنند، سپس با پشت سر گذاشتن یک فرآیند شگفت‌انگیز به نام دگردیسی، به شکلی بالغ تبدیل می‌شوند که می‌تواند در خشکی زندگی کند و با شش یا پوست تنفس نماید.
دگردیسی: یک تغییر شکل شگفت‌انگیز
دگردیسی یا دگرگونی، فرآیندی است که طی آن یک دوزیست از شکل لاروی (مثل بچه قورباغه یا tadpole) به شکل بالغ تبدیل می‌شود. این فرآیند مانند یک معجزه در طبیعت است. برای مثال، یک بچه قورباغه که شبیه یک ماهی کوچک است، ابتدا پاهای عقب و سپس پاهای جلویی آن رشد می‌کند. دم آن به تدریج کوچک شده و جذب بدن می‌شود، آبشش‌ها ناپدید شده و شش‌ها تشکیل می‌شوند. این تغییرات توسط هورمون‌های خاصی در بدن کنترل می‌شوند. می‌توان مراحل رشد یک قورباغه را با فرمول ساده‌ای برای تعداد روزهای تقریبی نشان داد:
انواع مختلف دوزیستان
دوزیستان به سه گروه اصلی تقسیم می‌شوند که هر کدام ویژگی‌های منحصر به فردی دارند:
| نام گروه | ویژگی‌های کلیدی | مثال‌های معروف |
|---|---|---|
| بی‌دمان(Anura) | بدنی کوتاه بدون دم، پاهای عقبی بلند برای پریدن، زبان چسبناک برای شکار حشرات | قورباغه‌های سبز، وزغ‌های معمولی |
| دم‌داران(Caudata) | بدنی دراز با دمی بلند، پاهایی کوتاه، برخی توانایی بازسازی اندام‌های از دست رفته را دارند | سمندرها، سمندر آتشی |
| بی‌پاها(Gymnophiona) | بدنی کرم‌مانند و بدون دست و پا، زندگی زیرزمینی یا آبزی، بینایی ضعیف | سیسیلیان‌ها |
زیست‌گاه و پراکندگی در جهان
دوزیستان را می‌توان در همهٔ قاره‌ها به جز قطب جنوب یافت. آن‌ها به رطوبت نیاز دارند، بنابراین در نزدیکی منابع آب مانند برکه‌ها، رودخانه‌ها، جنگل‌های بارانی و حتی مناطق نیمه‌خشک (که شب‌ها رطوبت دارد) زندگی می‌کنند. یک قورباغهٔ درختی در جنگل‌های آمازون با یک وزغ در یک منطقهٔ خشک، کاملاً متفاوت است. این تطبیق‌پذیری نشان‌دهندهٔ موفقیت تکاملی آن‌ها است.
دوزیستان به عنوان شاخص سلامت محیط زیست
از آنجایی که پوست دوزیستان نازک و نفوذپذیر است و بخشی از زندگی خود را در آب می‌گذرانند، بسیار به تغییرات محیطی مانند آلودگی آب، آلودگی هوا و تغییرات آب‌وهوایی حساس هستند. اگر در برکه‌ای تعداد زیادی قورباغه بیمار یا مرده پیدا شود، این یک هشدار اولیه است که نشان می‌دهد آن محیط زیست سالم نیست. به همین دلیل، دانشمندان از آن‌ها به عنوان شاخص زیستی[1] استفاده می‌کنند. کاهش جمعیت دوزیستان در یک منطقه می‌تواند زنگ خطری برای سایر موجودات، از جمله انسان، باشد.
کاربرد دوزیستان در علم و تحقیقات
دوزیستان نه فقط در طبیعت، بلکه در آزمایشگاه‌های علمی نیز بسیار مهم هستند. برای مثال، از قورباغه‌ها برای مطالعهٔ رشد اندام‌ها در جنین‌شناسی استفاده شده است. توانایی خارق‌العادهٔ سمندرها در بازسازی اندام‌های قطع شده (مثل دست، پا، دم و حتی بخشی از قلب و مغز) موضوع داغ تحقیقات پزشکی است. دانشمندان امیدوارند با درک این فرآیند، روزی بتوانند به انسان‌ها در ترمیم بافت‌های آسیب‌دیده کمک کنند. یک آزمایش ساده که بسیاری از دانش‌آموزان انجام می‌دهند، مشاهدهٔ مراحل دگردیسی قورباغه در یک آکواریم کوچک است.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر. در حالی که همهٔ قورباغه‌ها برای تولیدمثل به آب نیاز دارند، بسیاری از گونه‌های بالغ بیشتر وقت خود را در خشکی یا روی درختان می‌گذرانند. آن‌ها برای حفظ رطوبت پوست خود به محیط‌های مرطوب وابسته هستند، اما لزوماً همیشه در آب زندگی نمی‌کنند.
این یک باور کاملاً غلط و رایج است! زگیل توسط یک ویروس انسانی ایجاد می‌شود و هیچ ارتباطی به دوزیستان ندارد. برجستگی‌های روی پوست وزغ‌ها در واقع غددی هستند که گاهی مواد محافظتی ترشح می‌کنند، اما این مواد باعث زگیل نمی‌شوند. پس با خیال راحت می‌توانید آن‌ها را از دور مشاهده کنید.
از نظر علمی، هر دو به گروه بی‌دمان تعلق دارند و تفاوت چندان دقیقی بین آن‌ها وجود ندارد. اما به طور کلی، وزغ‌ها پوست خشک‌تر و زبرتر (پر از برآمدگی)، پاهای کوتاه‌تر و بدن تپل‌تری دارند و بیشتر روی خشکی راه می‌روند. قورباغه‌ها پوست نرم و مرطوب، پاهای بلندتر برای پریدن و بدن لاغرتری دارند و به آب نزدیک‌تر هستند.
پاورقی
[1]شاخص زیستی(Bioindicator): موجودی زنده که سلامت یک اکوسیستم (بوم‌سازگان) را نشان می‌دهد. حضور، غیبت یا فراوانی آن اطلاعاتی دربارهٔ وضعیت محیط زیست، مانند سطح آلودگی، فراهم می‌کند.