غدد بزاقی؛ غدد ترشح‌کننده بزاق

غدد بزاقی؛ کارخانه‌های کوچک تولید بزاق در دهان

بزاق چیست و چرا به آن نیاز داریم؟

بزاق مایع شفاف و نسبتاً غلیظی است که به طور مداوم توسط غدد بزاقی در دهان ما تولید می‌شود. تصور کنید در حال خوردن یک تکه نان خشک هستید؛ بدون بزاق، بلعیدن آن تقریباً غیرممکن خواهد بود! بزاق فقط برای خیس کردن غذا نیست؛ بلکه وظایف بسیار مهم دیگری نیز بر عهده دارد:

• آغاز گوارش: آنزیم‌های موجود در بزاق، مانند آمیلاز⁵، تجزیه مواد نشاسته‌ای (مثل نان و سیب‌زمینی) را آغاز می‌کنند. به عبارت ساده، هضم کربوهیدرات‌ها از دهان شروع می‌شود.
• حفاظت و تمیزکاری: بزاق دهان را مرطوب نگه می‌دارد، به شستشوی ذرات غذا و باکتری‌ها کمک می‌کند و از دندان‌ها در برابر پوسیدگی محافظت می‌نماید.
• سخنوری: بدون بزاق، حرکت زبان و لب‌ها برای حرف زدن به راحتی انجام نمی‌شد.
• چشایی: مواد غذایی باید در بزاق حل شوند تا جوانه‌های چشایی⁶ روی زبان بتوانند آن‌ها را بچشند.

انواع غدد بزاقی اصلی و محل قرارگیری آن‌ها

سه غده بزاقی اصلی داریم که بیشترین حجم بزاق را تولید می‌کنند. علاوه بر این‌ها، صدها غده بزاقی کوچک⁷ در سراسر مخاط دهان پراکنده هستند.

سفر یک قطره بزاق: از تولید تا ترشح

فرآیند تولید و ترشح بزاق یک همکاری شگفت‌انگیز بین سیستم عصبی و سلول‌های غدد بزاقی است. این فرآیند را می‌توان در چند مرحله خلاصه کرد:

1. تحریک: فکر کردن، دیدن، بوییدن یا چشیدن غذا، سیستم عصبی پاراسمپاتیک⁸ را فعال می‌کند. این سیستم مانند دکمه «روشن» برای غدد بزاقی عمل می‌کند.
2. تولید: خون، آب و مواد اولیه را به سلول‌های غده می‌رساند. سلول‌های خاصی در غده، این مواد را گرفته و بزاق اولیه را می‌سازند.
3. تغییر و تحول: بزاق اولیه هنگام عبور از مجاری غده، تغییر می‌کند. برخی یون‌ها مثل سدیم ($Na^+$) جذب شده و برخی یون‌های دیگر مثل پتاسیم ($K^+$) و بیکربنات ($HCO_3^-$) به آن اضافه می‌شوند.
4. ترشح: بزاق نهایی از طریق مجرای کوچکی مستقیماً به داخل دهان ریخته می‌شود.

میزان ترشح بزاق در طول روز ثابت نیست. هنگام خواب بسیار کم است (به همین دلیل صبح‌ها دهان خشک است) و با غذا خوردن یا صحبت کردن به حداکثر می‌رسد. به طور متوسط، یک فرد سالم در روز بین ۱ تا ۱٫۵ لیتر بزاق تولید می‌کند!

وقتی غدد بزاقی بیمار می‌شوند

مانند هر اندام دیگری، غدد بزاقی نیز ممکن است دچار مشکل شوند. برخی از شایع‌ترین بیماری‌های مربوط به آن‌ها عبارتند از:

• اوریون (Mumps): یک بیماری ویروسی مسری است که معمولاً غدد بناگوشی را درگیر کرده و باعث تورم دردناک در ناحیه گونه می‌شود.
• سنگ غده بزاقی (Sialolithiasis): گاهی املاح موجود در بزاق رسوب کرده و سنگ‌های کوچکی را در مجاری غده تشکیل می‌دهند. این سنگ‌ها می‌توانند مسیر خروج بزاق را مسدود کنند که منجر به تورم و درد، مخصوصاً هنگام غذا خوردن می‌شود.
• عفونت (Sialadenitis): عفونت باکتریایی غده بزاقی که معمولاً در نتیجه کاهش جریان بزاق (مثلاً در اثر dehydration یا انسداد) رخ می‌دهد.
• خشکی دهان (Xerostomia): این حالت یک بیماری مستقل نیست، بلکه نشانه‌ای از یک مشکل دیگر است. می‌تواند به دلیل مصرف برخی داروها، پرتو درمانی ناحیه سر و گردن، یا بیماری‌هایی مانند سندرم شوگرن⁹ ایجاد شود.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

¹ Salivary Glands - غده‌هایی که بزاق ترشح می‌کنند.
² Parotid Gland - بزرگ‌ترین غده بزاقی که در ناحیه بناگوش قرار دارد.
³ Submandibular Gland - غده‌ای که در زیر استخوان فک پایین قرار گرفته است.
⁴ Sublingual Gland - کوچک‌ترین غده اصلی که در کف دهان و زیر زبان واقع شده است.
⁵ Amylase - آنزیمی که نشاسته را به قندهای ساده‌تر تجزیه می‌کند.
⁶ Taste Buds - سلول‌های حسی روی زبان که مسئول درک طعم‌ها هستند.
⁷ Minor Salivary Glands - غدد کوچک و پراکنده در لب‌ها، گونه، سقف و کف دهان.
⁸ Parasympathetic Nervous System - بخشی از سیستم عصبی که مسئول استراحت و گوارش است.
⁹ Sjögren's Syndrome - یک بیماری خودایمنی که غدد تولیدکننده رطوبت مانند غدد بزاقی و اشکی را هدف قرار می‌دهد.
¹⁰ Sympathetic Nervous System - بخشی از سیستم عصبی که مسئول پاسخ به استرس و آماده کردن بدن برای فعالیت است.