Loading [Contrib]/a11y/accessibility-menu.js

گاما رو نصب کن!

اعلان ها
اعلان جدیدی وجود ندارد!
کاربر جدید

جستجو

میتونی لایو بذاری!
درحال دریافت اطلاعات ...

درسنامه آموزشی زمین شناسی کلاس یازدهم رشته ریاضی و تجربی با پاسخ فصل 7: زمین شناسی ایران

آخرین ویرایش: 15:42   1401/09/8 48998 گزارش خطا

ایران، به نظر بسیاری از زمین‌شناسان جهان که از مناطق مختلف آن بازدید کرده‌اند، بهشت زمین‌شناسی است. به راستی، چه عواملی باعث این تفکر شده است؟ پدیده‌های متنوع کم نظیری مانند آتشفشان‌های نیمه فعال، گل فشان‌های متعدد، کلوت‌های وسیع و مرتفع، گنبدهای نمکی و... در نقاط مختلف ایران یافت می‌شود که پژوهشگران زیادی را از سراسر جهان به خود علاقه‌مند کرده است. زمین‌شناسان از حدود دویست سال پیش تاکنون، پژوهش‌های زیادی بر روی مناطق مختلف ایران انجام داده‌اند ولی هنوز ناشناخته‌های بسیاری وجود دارد که توجه پژوهشگران را به خود جلب می‌کند.

گنبد نمکی (جاشک)
گنبد نمکی (جاشک)
گل‌فشان (چابهار)
گل‌فشان (چابهار)
دره ستارگان (قشم)
دره ستارگان (قشم)

تاریخچه زمین‌شناسی ایران

سرزمین ایران، تاریخ تکوین پیچیده‌ای را پشت سر گذاشته است. بخش‌های مختلفی که اکنون ایران زمین را تشکیل می‌دهند، در دوره‌های مختلف زمین‌شناسی، بخش‌هایی از آن قسمتی از ابرقاره گندوانا و لورازیا بوده‌اند.

تعیین سن سنگ‌های مناطق مختلف ایران نشان می‌دهد که در مقایسه با سنگ‌های قدیمی یافت شده در آمریکای شمالی، آفریقا، هند، سیبری، استرالیا و عربستان جوان‌تر هستند. قدیمی‌ترین سنگ‌های کشف شده در ایران بین 600 میلیون تا بیش از 1 میلیارد سال سن دارند.

حدود 180 میلیون سال پیش تتیس کهن کاملاً بسته و رشته کوه البرز در ایران تشکیل شد.

در حدود 65 میلیون سال پیش، ورقۀ عربستان به ورقۀ ایران برخورد کرد و اقیانوس تتیس بسته و شکل‌گیری رشته کوه زاگرس آغاز شد و تاکنون ادامه دارد. دریاچه خزر و آرال، از بازمانده‌های این اقیانوس هستند.

تحقیق کنید (صفحه 105 کتاب درسی)

 

قدیمی‌ترین سنگ‌های ایران در کدام مناطق یافت می‌شوند؟
در روستای ساغند در اردکان استان یزد که از نوع سنگ‌های دگرگونی و به سن پرکامبرین است.
در انارک (جندق) در نائین استان اصفهان که از نوع پوسته اقیانوسی و سنگ دگرگونی است.

حدود 600 میلیون سال پیش، قاره بزرگی به نام پانگه‌آ بر روی کره زمین وجود داشت که از به هم پیوستن همۀ خشکی‌ها به وجود آمده بود. این خشکی بزرگ در اواسط کامبرین، یعنی حدود 500 میلیون سال پیش، بر اثر فرایندهای زمین ساختی شروع به باز شدن کرد و اقیانوس تتیس در این زمان تشکیل شد. در اوایل پرمین، یعنی حدود 290 میلیون سال پیش به بیشترین وسعت خود رسید. در آن زمان، ایران مرکزی و البرز، بخشی از خشکی گندوانا بودند. اقیانوس تتیس کهن، طولی بیش از چندین هزار کیلومتر داشت و از استرالیا تا چین، ایران، و اروپای امروزی ادامه می‌یافت.

در اوایل پرمین، بر اثر باز شدن قاره گندوانا، تشکیل اقیانوس جدیدی به نام تتیس نوین در بخش جنوبی تتیس کهن، شروع شد. هر چه تتیس نوین بزرگ‌تر می‌شد، تتیس کهن بر اثر فرورانش به سمت جنوب کوچک‌تر می‌شد. پس از آن تتیس نوین به بیشترین وسعت خود رسید. دریای سیاه در شمال ترکیه، بازمانده اقیانوس تتیس کهن است.

در حدود 100 میلیون سال پیش، با باز شدن اقیانوس هند، آفریقا و شبه قاره هند از گندوانا جدا شدند و به سمت شمال حرکت کردند. با این حرکت، اقیانوس تتیس نوین شروع به فرورانش به سمت شمال و به زیر قاره بزرگ شمالی (اوراسیا) کرد.

نقشه‌های زمین‌شناسی

در نقشه‌های زمین‌شناسی، جنس و پراکندگی سطحی سنگ‌ها، روابط سنی آنها، وضعیت شکستگی‌ها و چین خوردگی‌ها و موقعیت کانسارها و... نمایش داده می‌شوند.

نقشه زمین‌شناسی ایران که نشان‌دهندۀ پراکندگی سنگ‌های دوره‌های زمین‌شناسی مختلف است.
شکل 1- 7- نقشه زمین‌شناسی ایران که نشان‌دهندۀ پراکندگی سنگ‌های دوره‌های زمین‌شناسی مختلف است.

پهنه‌های زمین‌شناسی ایران

مطالعات انجام شده توسط زمین‌شناسان، نشان می‌دهند که فرایندهای زمین‌شناسی متعددی در طول زمان، چهره امروزی سرزمین ایران را به وجود آورده است. تحولات زمین شناختی ایران در دوره‌های مختلف زمین‌شناسی، پیچیده بوده است. سرزمین ایران، از چندین قطعه مختلف و جدا از هم سنگ کره تشکیل شده که هر کدام تاریخچه تکوین متفاوتی دارند.

اشتوکلین، از پیشگامان مطالعات نوین زمین‌شناسی در ایران است. او با جمع‌بندی مطالعات و مشاهدات زمین‌شناسی، برای نخستین بار سرزمین ایران را از نظر ساختارهای زمین‌شناسی به چند بخش جداگانه تقسیم‌بندی کرد. این تقسیم‌بندی، مبنایی برای کار پژوهشگران بعدی شد. در ادامه، با آگاهی‌های بیشتر از ویژگی‌های زمین‌شناسی ایران، تقسیم‌بندی‌های جامع‌تری ارائه می‌شود.

مشخصات برخی از پهنه‌های زمین ساختی در ایران

نام پهنه سنگ‌های اصلی منابع اقتصادی ویژگی‌ها
زاگرس سنگ‌های رسوبی ذخایر نفت و گاز تاقدیس‌ها و ناودیس‌های متوالی
سنندج - سیرجان سنگ‌های دگرگونی معادنی مانند: سرب و روی  ایرانکوه انواع سنگ‌های دگرگونی
ایران مرکزی سنگ‌های رسوبی آذرین - دگرگونی معادنی مانند: آهن چغارت و روی مهدی آباد سنگ های پرکامبرین تا سنوزوییک
البرز سنگ‌های رسوبی رگه‌های زغال سنگ دارای دو بخش شرقی - غربی، دارای قله دماوند
شرق و جنوب شرق ایران سنگ‌های آذرین و رسوبی معادنی مانند: منیزیت - مس دشت‌های پهناور، خشک و کم آب، فرورانش پوسته اقیانوسی دریای عمان به زیر ایران در منطقه مکران
کپه داغ سنگ‌های رسوبی ذخایر عظیم گاز توالی رسوبی منظم
سهند - بزمان (ارومیه - دختر) سنگ‌های آذرین ذخایر فلزی فرورانش تتیس نوین به زیر ایران مرکزی
نقشۀ پهنه‌بندی زمین‌شناسی در ایران
شکل 2-7- نقشۀ پهنه‌بندی زمین‌شناسی در ایران

منابع معدنی ایران

در فصل 2 خواندید که منابع معدنی می‌تواند زیربنای اقتصاد و توسعه کشورها باشد. اگر کشوری، مواد معدنی مورد نیاز خود را نداشته باشد، چه اتفاقی می‌افتد؟ آنها را چگونه تأمین می‌کند؟ آیا می‌دانید ایران از نظر ذخایر معدنی چه جایگاهی در جهان دارد؟ آیا ما تمام مواد معدنی موردنیاز را در کشور داریم؟

ایران، دارای ذخایر معدنی مهم و قابل توجهی است که آن را از بسیاری از کشورهای جهان متمایز می‌کند. فعالیت‌های معدنی در ایران به‌طور گسترده در بیشتر نقاط کشور انجام می‌شود و نقش مهمی در اقتصاد کشور دارد. معدن‌کاری در ایران، قدمت زیادی داشته به‌طوری که در هر گوشه ایران، آثار معدن کاری قدیمی دیده می‌شود.

جمع‌آوری اطلاعات (صفحه 109 کتاب درسی)

 

در مورد سنگ‌های آذرین در رشته کوه البرز، اطلاعات جمع آوری کنید و به کلاس گزارش دهید. در حال حاضر آتشفشان دماوند در رشته کوه البرز در مرحله نیمه فعال به سر می‌‌برد و بیشتر سنگ‌های آتشفشانی آن از نوع آندزیت و بازالت است. توده‌ی آذرین درونی البرز از جنس گرانیت است.

پیشینیان ما، تجربه بسیار زیادی در اکتشاف و بهره‌برداری از معادن و به خصوص ذخایر فلزی مانند مس، آهن، طلا، سرب و روی داشته‌اند؛ استفاده از فلزات از حدود 8500 سال پیش آغاز گردید. نتایج مطالعات پژوهشگران نشان می‌دهد استخراج و استفاده از فلزات برای اولین بار در فلات ایران و فلات آناتولی ترکیه صورت گرفت.

جمع‌آوری اطلاعات (صفحه 109 کتاب درسی)

 

در مورد معادن شدّادی استان خود اطلاعاتی جمع‌آوری و در کلاس ارائه کنید.
معدن شدادی یک اصطلاح است و به هر کندوکاو قدیمی که در آن فعالیت‌های معدنی از اکتشاف تا فرآوری توسط ایرانیان در گذشته انجام شده و شناسنامه معدنی و مستندات مکتوبی از آن در حال ‌حاضر وجود نداشته باشد «معدن کاری شدادی» می‌گویند.
در حال حاضر 1200 معدن شدادی در کشور وجود دارد که خیلی از معادن بزرگ فعالیت خود را از همین معادن آغاز کرده‌اند و این موضوع نشان از توانایی و فهم بالای پیشینیان در فعالیت‌های معدنی دارد. فعالیت‌های معدن کاری در گذشته بیشتر به‌صورت سطحی انجام می‌شده و عمق معدن‌کاری در حالت معمول بین 25 تا 50 متر و حداکثر آن 100 متر بوده است.
بیشتر فعالیت‌های شدادی روی معادن فلزی است، در زمان‌های گذشته بیشتر کانی‌های عیار بالا مورد استفاده قرار می‌گرفتند اما امروزه با وجود فناوری‌های روز دنیا، امکان استفاده از کانی‌های عیار پایین نیز وجود دارد. در واقع معدن کاران شدادی با وجود در اختیار نداشتن تجهیزات و فناوری‌ها با تکیه بر هوش و دانش فنی، تمامی نکات مهندسی را لحاظ کرده‌اند.
معدن قدیمی قلع به نام «ده حسین» در شازند/ معادن طلای زرشوران، موته و اخترچی/ سیا معدن جیرفت/ معدن مس سر گز نمونه‌هایی از این معادن هستند.

ذخایر نفت و گاز ایران

حفاری اولین چاه نفت خاورمیانه از سال 1286 ه.ش در شهر مسجد سلیمان در استان خوزستان در منطقه‌ای به نام میدان نفتون آغاز شد و در 5 خرداد 1287 ه.ش به نفت رسید (شکل 3-7- الف). این چاه 360 متر عمق داشت که از آن، روزانه 36000 لیتر نفت استخراج می‌شد. این چاه به «چاه شماره یک» معروف است و هم اکنون در شهر مسجد سلیمان به‌صورت موزه، تحت نظارت شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب قرار دارد (شکل 3-7- ب).

الف) اولین چاه حفر شده در ایران
الف) اولین چاه حفر شده در ایران
ب) مسجد سلیمان
ب) مسجد سلیمان

ذخایر نفت ایران به‌طور عمده در لایه‌های سنگ آهک قرار دارند. برخی از میدان‌های مهم نفت ایران در جدولی در ادامه ارائه شده است. (نقشه 3-7- پ)

پ) میدان‌های مهم نفتی ایران
پ) میدان‌های مهم نفتی ایران

ایران با دارا بودن حدود 10 درصد از نفت جهان، در رده چهارم و از نظر ذخایر گاز، در رده دوم جهان قرار دارد. ذخایر نفت و گاز ایران به‌طور عمده در جنوب و غرب (منطقۀ زاگرس و خلیج فارس) و در شمال (دریای خزر) قرار دارند. ذخایر گاز خانگیران سرخس در شمال شرق نیز، از ذخایر مهم هیدروکربن در ایران است.

بزرگ‌ترین میدان نفتی ایران، میدان اهواز است که در رده سومین میدان‌های نفتی عظیم جهان قرار دارد.

فکر کنید (صفحه 112 کتاب درسی)

 

دو دلیل ذکر کنید که چرا عمده ذخایر نفت ایران در منطقه زاگرس است؟
- وجود توالی گسترده رسوبی تقریباً بدون انقطاع از پرمین تا پلیوسن با سنگ شناسی آهک، آهک رسی، آهک مارنی و تبخیری.‌
- وجود سنگ منشأ، مخزن و پوش‌سنگ مناسب که شرایط لازم برای به وجود آمدن یک حوضه نفتی است.
- نبود فعالیت‌های شدید زمین ساختی در طول پرمین تا پلیوسن. البته به این معنا نیست که در کل برهه زمانی، فعالیت زمین ساختی اعم از کوه‌زایی، چین خوردگی و گسلش وجود نداشته، بلکه این فعالیت در مقایسه با دیگر زون‌های زمین ساختی ایران، چندان محسوس نبوده است.
- نبود فعالیت‌های ماگمایی و دگرگونی در برهه زمانی پرمین تا عصر حاضر، (چون این فعالیت‌ها باعث از بین رفتن مخازن تشکیل شده قبلی خواهد شد).
- وجود ساختارهای مناسب (طاقدیس‌ها) برای تشکیل مخازن نفت و گاز حوضه زاگرس، به طور کلی از نظر ساختاری، چین خوردگی‌های زاگرس از یک سری طاقدیس‌های بزرگ و ناودیس‌های کوچک پیوسته تشکیل شده‌اند. به همین خاطر، بیشتر میدان‌های نفتی کشف شده، نفت‌گیرهای ساختاری بزرگی هستند. البته وجود نفت‌گیرهای چینه‌ای با نفتگیرهای مرکب را نمی‌توان به طور کامل در زاگرس مردود دانست.

نقشه پراکندگی ذخایر نفت و گاز ایران (نقاط سیاه رنگ، محل ذخایر)
شکل 4-7- نقشه پراکندگی ذخایر نفت و گاز ایران (نقاط سیاه رنگ، محل ذخایر)

گسل‌های اصلی ایران

پوسته ایران زمین، دارای گسل‌های متعددی است و کمتر جایی از کشور را می‌توان یافت که در آنجا گسلی وجود نداشته باشد. وجود این گسل‌ها، فعالیت پوسته ایران زمین را نشان می‌دهد. تعدادی از گسل‌های ایران، قدیمی و غیرفعال و برخی از گسل‌ها، جوان و لرزه‌خیز هستند که امروزه زمین‌لرزه‌ها، در امتداد آنها رخ می‌دهد.

جمع‌آوری اطلاعات (صفحه 114 کتاب درسی)

 

در نزدیکی محل سکونت شما کدام گسل/گسل‌ها وجود دارد؟ به عهده دانش آموز
آیا در سال‌های اخیر این گسل/ گسل‌ها باعث زمین‌لرزه شده است؟ به عهده دانش آموز

نقشه گسل‌های اصلی ایران
شکل 5- 7- نقشه گسل‌های اصلی ایران

آتشفشان‌های ایران

مهم‌ترین کوه‌های آتشفشانی ایران، دماوند، تفتان، بزمان، سهند و سبلان هستند. دماوند، بلندترین قله آتشفشانی ایران، در گذشته فعال بوده و آثار فعالیت‌های آن هنوز به‌صورت خروج گازهای گوگردی در دامنه‌های نزدیک دهانه آتشفشان دیده می‌شود.

بیشتر فعالیت‌های آتشفشانی جوان، در دوره کواترنری در ایران، آتشفشان‌هایی هستند که در امتداد نوار ارومیه - دختر قرار دارند.

نقشه پراکندگی قله‌های آتشفشانی در ایران
شکل 6-7- نقشه پراکندگی قله‌های آتشفشانی در ایران

زمین گردشگری

سیاره زمین، دارای مناظر و چشم‌اندازهای متنوعی است. این تنوع و گوناگونی، به دلیل اتفاقات و رویدادهای زمین شناختی است که در طول تاریخ شکل‌گیری و تکوین این سیاره رخ داده است. کشور ایران از نظر میراث زمین شناختی و گوناگونی پدیده‌های زمین شناختی، یکی از غنی‌ترین کشورهای جهان است. به همین دلیل زمین گردشگری می‌تواند در کشورمان، جایگاه اقتصادی ویژه‌ای داشته باشد.

گروهی از پدیده‌های زمین شناختی مانند غارها، گل‌فشان‌ها، آبشارها و... که ارزش بالایی از نظر علمی و آموزشی یا زیبایی ویژه داشته و یا بسیار کمیاب هستند، به عنوان میراث زمین شناختی معرفی می‌شوند.

 روستای کندوان
شکل 7-7- روستای کندوان

تحقیق کنید (صفحه 115 کتاب درسی)

 

1- زمین گردشگری چگونه در رونق اقتصادی کشور تأثیر می‌گذارد و شما در زمینه حفاظت از آن چه نقشی می‌توانید داشته باشید؟
از آنجا که ایران نگین زمین شناسی جهان است، با ورود زمین‌شناسان خارجی در زمینه اقتصادی رونق بسیار خوبی ایجاد می‌شود. ما نیز باید با حفاظت از آثار و میراث زمین شناختی در جهت جذب زمین شناسان و گردشگران تلاش کنیم. 

2- یکی از جاذبه‌های زمین گردشگری در اطراف محل سکونت خود را به کلاس معرفی کنید.

ژئوپارک

برای حفاظت از جاذبه‌های میراث زمین شناختی در یک محدوده و بهره‌برداری درست از آنها ژئوپارک ایجاد می‌شود. ژئوپارک، یک محدوده مشخص است که در آن، میراث زمین شناختی با جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی ویژه واقع شده است. در هر ژئوپارک، مردم آن منطقه با آموزش‌هایی که می‌بینند در حفاظت از جاذبه‌های زمین شناختی، طبیعی و فرهنگی همکاری و از این جاذبه‌ها، برای گردشگری بهره‌برداری و کسب درآمد می‌کنند. ژئوپارک باعث می‌شود که جامعه محلی، رشد و رونق اقتصادی و فرهنگی داشته باشد و این میراث‌ها حفظ شود.

اکنون در کشور ما ژئوپارک جزیره قشم به ثبت جهانی رسیده است. با برنامه‌ریزی‌های انجام شده و بر اساس مطالعات علمی و گردشگری، در سال‌های آینده، تعداد ژئوپارک‌های کشورمان افزایش خواهد یافت.

دره ستارگان ژئوپارک قشم
شکل 8-7- دره ستارگان ژئوپارک قشم
 چشمه باداب سورت ساری
شکل 9-7- چشمه باداب سورت ساری
کوه های مریخی چابهار
شکل 10-7- کوه‌های مریخی چابهار
غار علیصدر همدان
شکل 11-7- غار علیصدر همدان
هوازدگی در روستای وردیج تهران
شکل 12- 7- هوازدگی در روستای وردیج تهران