واحد یادگیری 1: آماده‌سازی بستر کاشت

آیا طراحی محیط و منظر بر اساس اصول و عوامل خاص انجام می‌گیرد؟

چگونه می‌توان نسبت به طراحی فضای سبز اقدام نمود؟

قدمت طراحی محیط و منظر، کشت و کار و نگهداری درختان زینتی، گل‌های باغچه‌ای و گیاهان فصلی هم زمان با شروع کشاورزی بوده است و ایرانیان از سال‌های دور به ایجاد فضای سبز، کشت و پرورش گل‌های بومی به‌صورت محدود پرداخته و با توجه به اعتقادات و رسوم ایرانیان جزء اولین مللی بوده‌اند که در مراسم و اعیاد گل به یکدیگر هدیه می‌دادند و این عمل را نوعی احترام به مهمان و همنوع خود می‌دانسته‌اند.

اهمیت اقتصادی

ایران کشوری است با 12 اقلیم از 14 اقلیم شناخته شده در جهان، با تفاوت درجه حرارت هوا حدود 40 درجه سانتی‌گراد و به دلیل تنوع آب و هوایی و دارا بودن روزهای آفتابی زیاد توان تولید گل‌های باغچه‌ای و فصلی به اندازه تمام تولیدات کشورهای اروپایی را دارا می‌باشد، از طرف دیگر با گسترش شهرنشینی و افزایش رفاه عمومی، گذراندن اوقات فراغت و تفریح تبدیل به نوعی فرهنگ شده و از احتیاجات جامعه‌ امروزی گردیدها ست. به نوعی که با سرمایه‌گذاری و تغییر سیاست‌های قدیمی در این بخش باعث استفاده کارآمدتر از منابع و عوامل طبیعی همگون با نظام اجتماعی خواهیم بود.

در سال‌های اخیر به دلیل نیاز روزافزون بازار و تولید ثروت و به دلیل محدودشدن فضای زندگی مردم این وضعیت کاملاً تغییر کرده است. به گونه‌ای که احداث پارک‌ها و بوستان‌های بزرگ، گلخانه‌های بزرگ، تکثیر توسط افراد و یا توسط سازمان‌ها و شهرداری‌ها، به‌طور نسبتا مجهز و کارآمد به منظور کشت و پرورش و تکثیر درختان زینتی، گیاهان باغچه‌ای و گل‌های فصلی و فراتر از آن، استفاده از روش‌های مختلف برای ایجاد تنوع، روند رو به رشدی داشته است. ایران یکی از خاستگاه‌ها و زادگاه‌های طبیعی گیاهان و تعدادی از درختان و درختچه‌ها می‌باشد، اما به لحاظ آماری هنوز موقعیت مناسبی از نظر تولید گل و گیاه در دنیا ندارد.

دلایل فراوانی برای این امر وجود دارد که مهم‌ترین آن را می‌توان عدم استفاده از تکنیک‌ها و ابزارهای روز دنیا، هدر رفت منابع و امکانات در اثر فرهنگ غلط استفاده از امکانات و منابع و نداشتن اطلاعات درخصوص نیازهای واقعی جامعه دانست. لذا راه حل اساسی و درست، بینش و شناخت صحیح از منابع و امکانات و به کارگیری درست آن‌ها با استفاده از تکنولوژی روز می‌باشد که امید است در این زمینه گام‌های اساسی برداشته شود.

استاندارد عملکرد

هنرجو پس از اتمام این درس باید اصول اولیه طراحی فضای سبز و پارک و نیازهای آن را بشناسد. و آن‌ها را در یک باغ و پارک استاندارد مشخص نماید و در طراحی از آن‌ها برای یک باغ و یا فضای سبز استفاده نماید.

یک کمک تکنسین فضای سبز چگونه می‌تواند اقدام به کشت گل‌های فصلی، دائمی و یا درختچه نماید؟

بسترهای کاشت بذر گیاهان باغچه‌ای و گل‌های فصلی

خاک

برای تهیه بستر کاشت درختان و درختچه‌های زینتی و گل‌ها به مواد زیر نیاز داریم.

خاک معمولی سبک و سنگین، کود دامی کاملاً پوسیده، خاک برگ

از ترکیب مواد فوق می‌توان به بستر کاشت مناسب برای گیاهان رسید. خاک‌های معمولی که برای درختان و درخچه‌های زینتی انتخاب می‌شوند از اراضی کشاورزی درجه یک باید تهیه شوند تا علاوه‌بر دارا بودن موادغذایی مناسب فاقد شوری و آهک بالا باشند. این خاک‌ها در بعضی از مناطق از معادن تهیه شده و بعد از گذراندن از الک‌هایی، ناخالصی‌هایی مانند سنگ‌های درشت و ریز را جدا می‌نمایند. مزیت این نوع خاک‌ها عدم وجود بذر علف‌های هرز می‌باشد ولی قیمت بالاتری دارند. در عوض خاک‌های معمولی دارای ناخالصی بیشتری بوده و قیمت کمتری دارند.

بستر کاشت درختان و درختچه‌های زینتی و گل‌های فصلی در مقایسه با گیاهان باغی متفاوت بوده و در بیشتر مواقع نیازمند محیط کشت با تأسیسات شبیه به گلخانه و یا تونل پلاستیکی می‌باشند و به ندرت از مزارع و بسترهای کاشت نظیر مزرعه استفاده می‌شود. تولید این‌گونه گیاهان معمولاً در تمام فصل‌های سال در خارج از گلخانه و یا زیر پوشش پلاستیکی ادامه دارد. با توجه به اینکه تولید این نوع از گیاهان بیشتر به‌صورت متراکم و در محیط‌های بسته انجام می‌شود بنابراین نیازمند استفاده از موادی به غیر از خاک و با خواص متفاوت می‌باشد. شناخت این خواص و استفاده بجا از آن منجر به تولید موفق خواهد شد.

خاک در اصل سه وظیفه عمده دارد اول اینکه گیاه را در خود نگه می‌دارد. دوم اینکه با استفاده از ذخایر غذایی خود باعث تغذیه گیاه می‌شود و سوم اینکه با آب و هوای موجود درمنافذ خود، هم باعث آبیاری و هم باعث تهویه می‌شود. بنابراین خاک مناسب خاکی است که هر سه عامل فوق را با توجه به نوع گیاه کاشته شده بتواند به نحو مطلوب و مورد نیاز آن گیاه در اختیار قرار دهد. حال با توجه به اینکه گیاهان نیازهای متفاوتی دارند، پس اول باید نوع گیاه و نیازهای آن را شناسایی نموده و بعد با توجه به نوع نیاز گیاه، خاک مناسب را برای آن گیاه فراهم نمود.

با توجه به اینکه در کتاب‌های درسی سال‌های قبل در مورد انواع خاک‌ها و خصوصیات آن‌ها مطالب زیای نوشته شده است بنابراین در این کتاب از ذکر مجدد آن خودداری می‌شود.

شخم زدن

عملیات شخم‌زدن برای ایجاد تهویه و زیرو رو کردن خاک سطحی و یا در صورت لزوم مخلوط‌کردن با خاک اعماق پایین‌تر صورت می‌گیرد. زیرا معمولاً خاک‌های اعماق پایین دارای مواد آلی کمتری نسبت به خاک سطح زمین است. این کار معمولاً توسط تراکتور و گاوآهن برگردان‌دار انجام می‌شود. انجام عملیات شخم و زیروروکردن خاک سطحی فقط در محل کاشت درختان و ایجاد فضای سبز صورت می‌گیرد و بقیه قسمت‌ها مانند راهروهای ارتباطی که بعد از عملیات تسطیح، میخکوبی و مشخص شده است دست نخورده باقی می‌ماند.

اصلاح خاک

خاک‌ها خواص فیزیکی و شیمیایی متفاوتی دارند. خاصیت فیزیکی شامل بافت خاک و ساختمان آن است. خاصیت شیمیایی خاک مربوط به عناصری است که در داخل خاک به‌صورت محلول وجود دارد و در تغذیه گیاه به کار می‌رود. اهمیت خواص فیزیکی خاک از خواص شیمیایی آن بیشتر است و خاکی را که برای کاشت درخت و درختچه زینتی در نظر می‌گیرند باید با نیازهای گیاه تطابق داشته باشد تا ضمن تهویه بهتر ریشه رشد آن نیز به‌طور طبیعی صورت گیرد. لذا اگر وضعیت فیزیکی خاک مناسب نباشد درصورت وجود عناصر غذایی در خاک جذبی صورت نخواهد گرفت.

الف) اصلاح فیزیکی خاک:

بعضی از درختان و درختچه‌های زینتی برای رشد خود نیازمند خاکی می‌باشند که بتواند ضمن در اختیار گذاشتن عناصرغذایی موردنیاز گیاه اکسیژن زیادی برای گیاه فراهم نماید. برای این دسته از گیاهان باید از خاک سبک حاوی مواد آلی فراوان استفاده نماییم تا ضمن در اختیار گذاشتن رطوبت کافی بتواند تهویه کافی نیز انجام دهد. برخی دیگر نیازمند خاک سنگین می‌باشند برای اینگونه درختان باید از خاک‌های رسی استفاده نمایم.

ب) اصلاح شیمیایی خاک:

اضافه‌کردن هر نوع کود به خاک به منظور رفع نیازهای غذایی درختان و درختچه‌ها را اصلاح شیمیایی خاک گویند. حال چند سؤال مهم مطرح می‌شود که باید به آن‌ها جواب داد اولاً منظور از کود چه نوع کودهایی است. ثانیاً چگونه می‌توان فهمید که چه مقدار کود و از چه نوعی باید به آن اضافه کرد.

زمان و روش کوددهی

بهترین زمان و روش کودپاشی آن است که کود را در طول مدتی که گیاه نیاز دارد، به مقدار لازم در اختیار گیاه قرار دهد. کود را قبل از کاشت و یا بعد از کاشت به خاک می‌دهند. در صورتی‌که کود در خاک حرکت نکند و نتوان آن را به نحوی در آب حل و به خاک اضافه نمود، می‌بایستی آن کود را حتما قبل از کاشت به خاک داد کودهای فسفره در خاک حرکت نکرده و به سرعت در خاک تثبیت می‌شوند. کودهای فسفره را نمی‌توان در سطح خاک پخش کرد و یا از طریق آبیاری به محیط فعالیت ریشه رسانید چنانچه این عمل انجام گیرد، فسفر داده شده در خاک سطحی تثبیت گشته و به ناحیه توسعه ریشه نخواهد رسید. به طورکلی، کودهایی که به میزان کمی در آب محلول هستند قبل از کاشت به بستر اضافه می‌شوند.

کودهای حیوانی و مصرف آن‌ها

مصرف کودهای حیوانی در کشت گیاهان از بدو اهلی‌نمودن حیوانات شروع شده است. فضولات حیوانات وقتی روی زمین ریخته شد گیاهان در آن محل رشد سریع‌تری داشته‌اند. براساس همین موضوع مصرف آن در همان زمان‌ها شروع شده است کود حیوانی برخلاف کودهای شیمیایی اثرات یک جانبه نداشته بلکه از یک طرف کمک به تأمین موادغذایی نموده و از طرف دیگر خصوصیات فیزیکی خاک را نیز اصلاح می‌نماید.

اثرات و اهمیت کود حیوانی در کشاورزی

1- در اصلاح ساختمان خاک مؤثر است.
2- منبع تأمین موادغذایی برای گیاه است.
3- در افزایش تولید محصول مؤثرند. که به شرح زیر توضیح داده می‌شود.

تأثیر کود حیوانی در خاک:

ظرفیت نگهداری آب در خاک را افزایش می‌دهد. که این امر در مواقع کم آبی کمک شایانی خواهد نمود.

- نفوذپذیری آب در خاک را بهبود می‌بخشد.
- کود حیوانی آب درون خاک را با ذرات خاک متصل می‌نماید و از تبخیر و نفوذ سریع آن جلوگیری کرده و آماده برای جذب گیاه می‌سازد و همین امر سبب جلوگیری از فرسایش نیز می‌گردد. 
- کود حیوانی عملیات زراعی را آسان نموده و زمین را برای گاورو‌ نمودن بهبود می‌بخشد.
- کود حیوانی در خاک‌های شنی سبب اتصال بهتر ذرات در خاک گشته و در خاک‌های رسی سبب افزایش درصد تخلخل و نفوذپذیری خاک می‌گردد.
- کودهای حیوانی به علت داشتن ماده آلی سبب بهبود هوادهی خاک می‌گردند کودهای حیوانی اسیدهای آلی و موادغذایی موجود در خاک را آماده برای جذب گیاه می‌نماید.
- میزان جذب حرارت در خاک تیره بیشتر از خاک‌های روشن بوده و به همین لحاظ کودهای حیوانی کمک زیادی به گرم‌شدن زمین و نهایتاً رشد بیشتر گیاه می‌کنند. کود حیوانی قدری خاصیت قلیایی دارد که به مرور با مصرف کودهای حیوانی- pH خاک افزایش می‌یابد. 
- کود حیوانی باعث افزایش میکرو اورگانیسم گردیده و باعث افزایش فعالیت بیولوژیکی خاک می‌گردد.

اهمیت کودهای حیوانی بر روی تأمین موادغذایی مورد نیاز گیاه:

در کیفیت کودهای حیوانی موارد زیر مؤثر بوده و در آن دخیل می‌باشند.

1- نوع حیوان 2- سن حیوان 3- مقدار و ارزش غذایی مصرف روزانه حیوان 4- نوع کاری که حیوان انجام می‌دهد. 5- نوع جنس بستر و مقدار آن 6- نسبت کود مایع (ادرار) و جامد 7- نحوه و تکنیک نگهداری کود

هرچند میزان فسفر داخل کودهای حیوانی نسبت به‌ کودهای شیمیایی بسیار اندک است ولی جذب فسفر از سوی گیاه از طریق خاک‌ها به خصوص خاک‌های قلیایی بسیار کم می‌باشد زیرا فسفر وارده به خاک در سال اول حدود 11 تا 31 درصد قابل جذب خواهد بود در حالی که فسفر داخل کود حیوانی در داخل خاک جذب را آسان می‌نماید.

اهمیت کودهای حیوانی در میزان تولید محصول:

همانطوری که قبلاً نیز اشاره شد تأثیر کودهای حیوانی چه بر روی خاک‌ها، چه به لحاظ داشتن موادمغذی یک فرایند با ارزش می‌باشد. در اغلب مواقع اثرات مثبت کودهای حیوانی در افزایش تولید محصول محرز است. چه در مؤسسة تحقیقات خاک و آب و چه در سایر مراکز تحقیقاتی در خارج کشور موارد یاد شده بالا به اثبات رسیده است. اثرات مفید کودهای حیوانی ظرف 4- 3 سال از بین خواهد رفت. 

تخمیر کودهای حیوانی:

کودهای تازه را نمی‌توان مصرف نمود زیرا باید مدتی به شکل مناسب نگهداری شود تا توسط باکتری‌های هوازی و بی‌هوازی تخمیر گردند.

از بین رفتن کودهای حیوانی:

چنانچه رعایت اصول در نگهداری کود نشود در زمان انتقال به محل مصرف قسمت عمده آن از بین خواهد رفت. بنابراین از زمان تولید تا انتقال به مزرعه از راه‌های مختلفی خاصیت این کودها به شرح زیر از بین خواهد رفت. البته از بین رفتن مایعات داخل کودهای حیوانی به تنهایی انجام نمی‌گیرد بلکه مواد غذایی قابل حل در آب نیز به همراه این مایعات از بین خواهد رفت. یعنی نیتروژن، فسفر، پتاس نیز هدر خواهد رفت. از طرفی موادآلی قابل حل نیز به میزان قابل توجهی کاهش خواهد یافت. 

عوامل زیست محیطی و نکات ایمنی

محیط زیست به مجموعه عوامل زنده و غیرزنده پیرامون گفته می‌شود که امکان زندگی‌کردن برای موجودات زنده را فراهم می‌آورد. این عوامل ارتباط متقابل باهم داشته و تشکیل یک زنجیره بزرگ را می‌دهند که در این زنجیره امکان ادامه حیات به شکل امروزی وجود دارد. استفاده بیش ازحد و نابجا از این زنجیره و عوامل مختلف باعث برهم خوردن تعادل این چرخه شده و خسارت‌های جبران‌ناپذیری را به وجود خواهد آورد. این زنجیره بزرگ که در اصطلاح اکوسیستم نیز نامیده می‌شود شامل انواع گوناگونی است که نهالستان، باغ گیاه‌شناسی، پارک جنگلی از نمونه اکوسیستم‌های مصنوعی ساخت بشر می‌باشد.

این اکوسیستم‌ها اثرات مهمی در محیط زیست انسان داشته و حفظ آن می‌تواند به بقای موجودات زنده کمک نماید. برای جلوگیری از بروز خسارت ناخواسته رعایت نکات ذیل ضروری است.

1- منابع طبیعی که یکی از اجزای مهم محیط زیست می‌باشد، جز منابع تجدیدشونده نبوده بنابراین از بین بردن آن باعث از بین رفتن موجودات زنده خواهد شد. این منابع شامل خاک، موجودات ذره‌بینی، آب‌های زیرزمینی، هوای اطراف آن و گیاهان و جانوران آن محدوده می‌باشند.
2- در مصرف سموم و کودهای شیمیایی که زیادی آن‌ها باعث آلودگی آب‌های زیر زمینی، آلودگی هوا و از بین رفتن موجودات مفید می‌شوند باید نهایت دقت را به عمل آورده و حتی‌الامکان برای کاهش اثرات آن از روش‌های تلفیقی مبارزه با آفات و بیماری‌ها استفاده نمود.
3- تا زمانی که میزان ورود خسارت به گیاهان تحت کشت درحد اقتصادی نیست، از سموم استفاده ننموده و با روش‌های مکانیکی و یا به زراعی نسبت به کاهش تعداد آن‌ها استفاده نماییم.
4- از منابع آبی موجود حداکثر استفاده منطقی را نموده و تا جایی که امکان دارد با استفاده از مالچ از تبخیر و تعرق از سطح خاک جلوگیری نماییم.
5- برای جلوگیری از تخریب و متلاشی‌شدن خاک دانه از کودهای آلی و کود سبز استفاده نموده و از کودهای شیمیایی کمتر استفاده نماییم.
6- از اضافه‌نمودن مواد مصنوعی ساخت دست بشر به محیط زیست و محل کار مانند انواع پلاستیک‌ها که تجزیه‌پذیر نیستند خودداری نماییم.

عناصر غذایی و اثرات آن

عناصرغذایی مورد نیاز گیاهان زینتی به‌طور کلی به دو دسته عناصر پرمصرف و عناصر کم مصرف تقسیم می‌شود. عناصر غذایی پرمصرف آن دسته از عناصر هستند که به میزان زیاد موردنیاز گیاه می‌باشند. این عناصر اثر مهمی در رشد و نمو گیاه دارند. کمبود و یا زیادی هرکدام از این عناصر در تقابل با دیگر عناصر بوده و تأثیر مستقیم بر رشد گیاه دارد. عناصر غذایی کم مصرف در مقادیر بسیار کم مورد استفاده قرار می‌گیرند ولی مقادیر کم آن دلیل بر بی اهمیت و یا کم اهمیت بودن آن نیست و کمبود آن‌ها نیز به مراتب تأثیرات زیادی بر رشد گیاه می‌گذارد.

بدون شک مهم‌ترین عنصری که به مقدار زیادی برای رشد و نمو گیاه لازم است نیتروژن می‌باشد که از طریق ریشه‌ها به راحتی جذب می‌شود. این عنصر یک عنصر با تحرک زیاد در خاک است (میزان حرکت این عنصر در خاک زیاد است) و به‌راحتی توسط آبشویی از دسترس خارج می‌شود. بنابراین باید درطی دوره رشد گیاه و با مقادیر کم به‌صورت دوره‌ای به گیاه داده شود و مهم‌ترین تأثیر آن افزایش رشد رویشی گیاه (افزایش رشد شاخ و برگ گیاه) می‌باشد. بدون وجود نیتروژن رشد گیاه تکمیل نشده و علائم کمبود آن کاهش رشد و زردشدن برگ‌های پیرتر گیاه می‌باشد. تغذیه با مقادیر فراوان نیتروژن نیز باعث رشد آبکی و ضعیف بوته و شاخ و برگ‌ها شده و ضعیف‌شدن گیاه را به دنبال خواهد داشت. پتاسیم دومین عنصر پرمصرف موردنیاز گیاه است که به مقادیر زیاد هم قبل از کاشت گیاه و هم در حین رشد گیاه به آن داده می‌شود. وجود پتاسیم مناسب در اطراف محیط ریشه باعث افزایش مقاومت گیاه نسبت به عوامل نامساعد محیطی و افزایش رشد و نمو گیاه می‌شود. معمولا وقتی نیتروژن زیادی به گیاه داده شود، برای کاهش اثرات بد آن اضافه‌کردن محلول غذایی حاوی پتاسیم می‌تواند تاحدی کمک نماید. علائم کمبود این عنصر در گیاه شامل سوختگی دور برگ‌ها به دلیل عدم انجام فتوسنتز و کوچک‌شدن برگ‌های جوان می‌باشد. کودهای حاوی پتاس در طول دوره رشد به‌صورت ترکیبی با دیگر عناصر موردنیاز به صورت محلول‌پاشی به گیاهان داده می‌شوند.

فسفر نیز از مهم‌ترین و پرمصرف‌ترین عناصر غذایی در پرورش گیاهان زینتی محسوب می‌شود و به واسطه حرکت کند آن در خاک و تأثیر دمای پایین در جذب توسط ریشه‌ها معمولاً قبل از کشت گیاه زینتی خاک را از فسفر غنی می‌نمایند. این عنصر غذایی باعث افزایش مقاومت گیاه و افزایش میزان رشد ریشه‌ها شده و به باروری و تولید گل و بذر کمک می‌نماید. افزایش میزان این عنصر در خاک بیش از حدنیاز باعث بروز علائم سمیت در گیاه می‌شود.

کلسیم از دیگر عناصر پرمصرف در رشد گیاه بوده که به دلیل مؤثربودنِ میزان pH محدوده ریشه و اثرات متقابل با دیگر عناصر، جذب آن به کندی صورت می‌گیرد و کمبود آن اثرات فراوانی در رشد گیاهان به خصوص گیاهان دارای میوه می‌گذارد. ولی از آنجایی که از میوه گیاهان زینتی استفاده نمی‌شود، اثرات کمبود آن در گیاهان زینتی مربوط به تأثیر آن در زیبایی برگ‌ها و شاخه‌های گیاهان می‌باشد.

عنصر پرمصرف دیگر گوگرد می‌باشد که دارای اثرات زیادی در رشد و نمو گیاهان زینتی است و کمبود آن تأثیر مهمی در رشد و نمو گیاه خواهد گذاشت. جهت جلوگیری از برخی مشکلات در پرورش گیاهان زینتی در مناطق خشک و کم باران اضافه‌کردن گوگرد به مقداری که pH محدوده خاک را تا خنثی و کمی کمتر از آن تقلیل دهد، توصیه می‌شود. این مقدار با نظر کارشناس مربوطه و با انجام آزمایش خاک تعیین می‌شود.

عناصر کم مصرف عده‌ای از عناصر غذایی هستند که با مقادیر بسیار کم تأثیرات فراوانی را برروی رشد گیاهان می‌گذارند. از مهم‌ترین این عناصر می‌توان آهن را نام برد که به‌صورت معمولی قابل استفاده نبوده و باید در ترکیب با ماده دیگر به‌صورت کلات مورد استفاده قرار بگیرد. کمبود این عنصر از برگ‌های جوان انتهایی و با زردشدن بین رگبرگ‌ها شروع می‌شود. برای از بین‌بردن این کمبود محلول‌پاشی با کلات آهن بر روی برگ‌ها توصیه می‌شود.

نقش آهن:

عنصر آهن اهمیت حیاتی در زندگی حیوانات و گیاهان دارد. آهن نقش مهمی در زندگی جانوران به علت وجود آن در هموگلوبین خون دارد.

نقش آهن در گیاهان:

ماده غذایی آهن، کیی از عناصر غذایی کم مصرف است که وجود آن به اندازه کافی برای رشد گیاهان زراعی و باغی لازم است و در تشکیل سبزینه گیاهان زراعی و باغی نقش ارزنده‌ای دارد.

علل کمبود آهن در خاک

1- زیادی بی‌کربنات در محلول خاک
2- عدم تهویه خاک
3- گیاهان حساس که ریشه آن‌ها کارایی برای جذب آهن ندارند
4- کمبود مواد آلی خاک

درمان کمبود آهن:

الف) بیل‌زدن در پای گیاه
ب) افزایش مواد آلی خاک
ج) بالابردن کیفیت آب آبیاری
د) مصرف متعادل کود آلی و شیمیایی

نقش منگنز:

منگنز در بعضی واکنش‌های آنزیمی شرکت می‌کند و موجب فعال‌شدن تعدادی از آنزیم‌ها می‌شود.

علائم کمبود منگنز:

کلروز برگ‌ها به‌صورت نقطه‌های زردرنگ بین رگبرگ‌ها شبیه کمبود آهن.

نقش روی:

روی آثار عمیقی در متابولیسم نرمال گیاه دارد و به‌طور کلی متابولیسم کربوهیدرات‌ها، پروتئین، اکسین و فرایندهای زایشی تحت تأثیر شدید کمبود روی قرار می‌گیرد کاهش 70- 50 درصدی فتوسنتز، کاهش محتوای کلروفیل، ساختمان غیرنرمال از جمله اثرات کمبود روی هستند.

علائم کمبود روی:

برگ‌ها علامت نکروز پیشرفته بین رگبرگی نشان می‌دهند. در مراحل اولیه کمبود روی، برگ‌های جوان‌تر زردشده و سطح بالایی برگ‌های بالغ، به‌صورت سوراخ سوراخ در می‌آید. همچنین مخروطی‌شکل شدن آن‌ها رایج است. همچنان‌که کمبود پیشرفت می‌کند، این علائم به‌صورت نکروز بین رگبرگی شدیدی ظاهر می‌شود اما رگبرگ اصلی مانند مواقع ترمیم کمبود آهن، سبز باقی می‌ماند. در بسیاری از گیاهان به ویژه درختان، برگ‌ها خیلی کوچک شده، میانگره‌ها کوتاه و شبیه به حالت روزت به نظر می‌رسند. 

نقش مس:

مس در ساختار سه نوع پروتئین وجود دارد و چند آنزیم را فعال می‌کند. در صورت کمبود مس، برگ‌ها کوچک مانده و سرشاخه‌های جوان دچار برگ سوختگی می‌شوند و در محیط‌هایی با pH قلیایی، مس به‌طور کلی غیرقابل جذب برای گیاه می‌باشد، لذا بازده مس موجود در خاک‌های ایران بسیار پایین است. این عنصر در سیستم‌های آنزیمی اکسیداز- کاتالاز ضروری است و در واکنش‌های انتقال الکترون سهیم بوده و فعال‌کننده چندین آنزیم است. مس در گیاه متحرک نیست، لذا همواره به شکل رسوب در خاک باقی می‌ماند.

علائم کمبود مس:

برگ‌های دچار کمبود مس پیچیده شده و دمبرگ آن‌ها به سمت پایین خم می‌شود. کمبود مس می‌تواند با کلروز خفیف سرتاسری همراه با فقدان فشار تورگر همیشگی در برگ‌های جوان، بیان شود. برگ‌های به تازگی بالغ شده، مشبک‌شده، رگبرگ‌های سبز همراه با مناطق سفیدشده تا خاکستری مایل به سفید از خود نشان می‌دهند. برخی برگ‌ها، نقاط تو خالی کلروتیکی نشان داده و تمایل به خمیدن به سمت پائین دارند. برگ‌ها کوچک و کلروتیک همراه با لکه‌های نکروتیک می‌شوند.

نقش بُر:

این عنصر برای تشکیل دیواره سلولی، انتقال قندها و نشاسته، تشکیل جوانه انتهایی و تشکیل دانه و لوله گرده ضروری می‌باشد. با وجود اینکه بور در خاک خیلی پویا می‌باشد اما در گیاه پویایی آن خیلی کم است. در نتیجه کمبود و سمیت آن هردو حائز اهمیت است، لذا روش کاربرد بور نقش مهمی در میزان استفاده آن دارد.

علائم کمبود بُر:

برگ‌های دچار کمبود بُر یکی کلروز عمومی خفیف نشان می‌دهند.

نقش مولیبدن:

انتقال مولیبدن احتمالاً در آوندهای چوبی صورت می‌گیرد. همچنین قدرت جابه‌جایی آن در گیاه نسبتاً کم است و به همین دلیل این عنصر در آوندهای آبکشی و سلول‌های پارانشیمی متمرکز می‌شود. به دلیل ناچیزبودن مقدار مولیبدن قابل جذب در خاک، غلظت آن معمولاً در بافت‌های گیاهی کم است.

علائم کمبود مولیبدن:

برگ‌ها لکه‌های خال مانند همراه باکلروز بین رگبرگی نشان می‌دهند. یک علامت ابتدایی برای کمبود مولیبدن، کلروز سرتاسری عمومی است که شبیه به علامت کمبود نیتروژن است با این تفاوت که بدون رنگ مایل به قرمز در سطح پائینی برگ‌ها می‌باشد. نقش مولیبدن در احیاء نیترات در آسیمیلاسیون (Assimilation) به‌وسیله گیاه می‌باشد. بنابراین علایم اولیه کمبود مولیبدن در حقیقت ناشی از کمبود نیتروژن هستند هر چند مولیبدن مأموریت متابولیک دیگری در گیاه دارد و از این‌رو علایم کمبود آن حتی هنگامی که نیتروژن احیاء‌شده در دسترس است، وجود دارد.

حال که با علائم کمبودهای عناصر غذایی برروی درختان زینتی آشنا شدید چگونه باید این کمبود را رفع نماییم؟ بهترین راه حل برای برآورد کمبود و میزان آن انجام آزمایش برگ‌های دچار کمبود می‌باشد که توسط کارشناسان آزمایشگاه و با رعایت اصول آن انجام خواهد شد و انجام تمام مراحل در این قسمت برعهده کارشناسان مربوطه می‌باشد.

در این میان رعایت و آگاهی از چند نکته الزامی است.

انواع بستر کاشت گل‌ها و گیاهان باغچه‌ای و دلایل استفاده از آن

امروزه با توجه به نوع گیاه و شرایط فیزیولوژیکی آن برای رشد هر چه بیشتر و تولید ریشه‌های فراوان از بسترهای متفاوتی استفاده می‌شود. این بسترها معمولا به‌صورت ترکیبی برای استفاده از خصوصیات چند ماده و در نهایت تولید با کیفیت معرفی می‌شوند.

شرایط یک بستر خوب شامل موارد ذیل می‌باشد.

1- پوک و سبک باشد به نحوی که کمترین مقاومت در خروج جوانه مهیا شود.
2- مواد غذایی موردنیاز را به راحتی در اختیار گیاه قرار دهد.
3- تهویه و اکسیژن‌رسانی به گیاه به‌راحتی انجام شود.
4- میزان مواد جامد محلول و میزان اسیدیته آن مناسب گیاه مورد کاشت باشد.
5- فاقد هرگونه مواد شیمیایی و بیولوژیکی مضر برای گیاه باشد.
6- به لحاظ میزان pH حتی‌الامکان در محدوده خنثی باشد.

هر کدام از بسترهای کشت به تنهایی تمام شرایط فوق را ندارند بنابراین با شناخت دقیق از خصوصیات مواد می‌توان اقدام به تهیه بستر مناسب نمود. امروزه با توجه به توسعه روز افزون تکنولوژی و کشف تکنیک‌های جدید و ابزارها و ماشین‌ها دسترسی به منابع جدید با خصوصیات متنوع، گلکاران و کشاورزان را به سمت استفاده از بسترهای کشت بدون خاک سوق داده است زیرا این بسترها دارای مزایای فراوانی بوده و تولید با کیفیت و کمیت بیشتر در واحد سطح را فراهم می‌آورد. از طرف دیگر بعضی از این محیط‌های کشت به دلیل دریافت دمای بالا در هنگام تولید عاری از هر نوع آلودگی بوده در نتیجه نیاز به استفاده از سموم شیمیایی درصورت رعایت نکات بهداشتی در گلخانه به حداقل می‌رسد. همچنین امکان ضدعفونی دوباره این بسترها که هزینه کمی دارند، می‌تواند باعث کاهش هزینه‌های تولید گردد.

مهم‌ترین مواد بستری مورد استفاده در پرورش گل و گیاه

پرلیت:

این ماده معدنی منشأ آتشفشانی دارد. این مواد را از گدازه‌های آتشفشان جمع‌آوری نموده و سپس در کوره‌های مخصوص دوباره حرارت می‌دهند. در اثر خروج رطوبت از این گدازه‌ها آن را تبدیل به دانه‌های بسیار سبکی می‌کند که کاملاً ضدعفونی می‌باشد. این ماده خنثی بوده و فاقد هر ماده غذایی می‌باشد. ولی معمولا باعث افزایش تهویه در محیط‌های کشت می‌شود و در ترکیب با بقیه بسترها به کار می‌رود.

پشم سنگ (راک وول):

این ماده منشأ معدنی داشته و پس از استخراج تحت دمای بسیار بالایی ذوب شده و به‌صورت رشته‌هایی در می‌آید. سپس با اضافه‌کردن موادی آن‌ها را به‌صورت بلوک‌هایی درآورده و به بازار ارائه می‌نمایند. مهم‌ترین خصوصیت این ماده نگهداشتن آب فراوان به همراه تهویه بالا می‌باشد. از این جهت از این ماده در کشورهای صاحب نام در تولید و در ترکیب با بسترهای دیگر استفاده فراوان می‌شود ولی در ایران کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

خاک پیت:

این ماده از جمع‌آوری بقایای گیاهان مردابی که در زیر خاک به حالت نیمه پوسیده می‌باشند به دست می‌آید و با توجه به میزان پوسیده‌شدن دارای انواع مختلفی می‌باشد. این مواد خاصیت جذب آب کمی داشته و معمولا دارای مقدار کمی نیتروژن می‌باشند.

ماسه بادی:

این ماده در ریشه‌زایی گیاهان و گل‌های زینتی مورد استفاده قرار می‌گیرد و کمتر در تکثیر به وسیله بذر به کار می‌رود. این بستر بسیار ارزان بوده فاقد هرنوع ماده‌غذایی می‌باشد و pH در محدوده خنثی دارد. قبل از کاشت نیز جهت جلوگیری از شیوع علف‌های هرز و بیماری‌ها باید گندزدایی شود. از این بستر در ترکیب با دیگر مواد استفاده می‌شود.

کوکوپیت:

این ماده به مقدار فراوان در بسترهای گلخانه‌های امروزی در ترکیب با دیگر مواد مورد استفاده قرار می‌گیرد. که شامل بقایای میوه نارگیل و خاک پیت می‌باشد. با توجه به منشأ آن می‌تواند دارای مقادیر متفاوتی از موادغذایی باشد. مهم‌ترین خصوصیت این بستر جذب آب به همراه تهویه مناسب و سبک وزن بودن آن می‌باشد.

خاک:

این بستر ارزان‌ترین وسیله جهت تکثیر می‌باشد و در گذشته از آن استفاده می‌نمودند ولی امروزه به جز در موارد بسیار کم به دلیل معایب فراوان از آن استفاده نمی‌شود. دلایل آن نیز کاملاً مشخص می‌باشد. اولا محیطی کاملاً پیچیده بوده و کاملاً آلوده می‌باشد. در ثانی باعث افزایش هزینه‌های تولید شده و به‌طور معمول فاقد تهویه می‌باشد. امروزه کاشت بذر گل‌ها و گیاهان باغچه‌ای یا به‌صورت کشت گلدانی بوده و یا بسترهایی را در مزرعه و گلخانه فراهم آورده و در داخل آن‌ها کشت می‌نمایند. در هرحالتی که کشت انجام شود رعایت اصول کشت و استفاده از بستر مناسب می‌تواند تولید با کیفیت را باعث شود. به‌طور معمول پنج عامل محیطی (نور دما- رطوبت- کربن دی‌اکسید- عناصر غذایی) جهت رشد هر گیاه باید در بسترهای کشت فراهم شود در غیر این صورت تولید موفقیت‌آمیز نخواهد بود.

جداسازی موادزائد و اضافه‌کردن مواد آلی به خاک

در صورتی که بستر کاشت خاک باشد باید در زمان کاشت فاقد هر نوع ماده زائد باشد. (ماده زائد به ماده‌ای به غیر از ماده اصلی گفته می‌شود که در فرایند کشت و تولید، باعث ایجاد مزاحمت می‌گردد). بعد از جمع‌کردن مواد زائد اضافه‌کردن کود دامی کاملاً پوسیده به بستر تا حدی که باعث بهبود خواص خاک می‌گردد لازم می‌باشد (به طور کلی خاک مناسب خاکی است که دارای 5% ماده آلی باشد). بعد از اضافه‌کردن ماده آلی و مخلوط‌کردن آن با خاک سطحی که در پرورش گل‌های فصلی این کار با بیلچه و یا بیل انجام می‌شود زمین آماده کشت بذر می‌باشد. درصورتی‌که بستر کاشت دارای هر ماده یا ترکیبی از مواد به غیر از خاک باشد دانستن خصوصیات آن بستر برای انجام عملیات کاشت و تغذیه گیاه مهم و حیاتی است و حتماً باید با رعایت خصوصیات آن بسترها نسبت ترکیب آن‌ها رعایت شود. به عنوان مثال در صورتی‌که هدف تولید گل‌های فصلی در بستر غیرخاکی مدنظر می‌باشد استفاده از ترکیب 40 درصد پرلیت و 60 درصد کوکوپیت مفید می‌باشد.

روش‌های کاشت و تکثیر گل‌های فصلی و گیاهان باغچه‌ای

به‌طور کلی در روش‌های تولید و پرورش دو روش مورد استفاده قرار می‌گیرد که با توجه به امکانات و شرایط محل و نیاز بازار می‌توان یکی از دو روش و یا هر دو روش را مورد استفاده قرار داد.

الف) تکثیر با بذر:

قراردادن بذر در بستر برای جوانه‌زنی و تولید گیاه جدید را کشت گویند. با توجه به اینکه امروزه کشت‌ها بیشتر به سمت مکانیزه‌شدن (با توجه به مزایای آن) تمایل دارند، استفاده از بذر برای کشت در سینی‌ها و مواد ضدعفونی‌شده طرفداران زیادی داشته و روز به‌روز بیشتر می‌شود. بنابراین در گلخانه‌ها از سینی‌های کاشت و یا گلدان‌ها استفاده می‌گردد. سینی‌های کاشت در ابعاد و اندازه‌های گوناگون می‌باشند.

استاندارد این سینی‌ها $70 \times 45$ سانتی‌متر بوده و معمولا از آلیاژ با قطر 2 میلی‌متر استفاده می‌شود.

در روش‌های کشت سنتی بذرها را بر روی بسترهای کاشت آماده‌شده و یا در داخل گلدان کشت می‌نمایند. با توجه به توضیح فوق روش کاشت بذرهای گیاهان باغچه‌ای به‌صورت سنتی و یا مکانیزه می‌باشد.

روش سنتی:

در این روش پس از آماده‌کردن بستر کاشت که می‌تواند شامل گلدان و یا سینی‌های کاشت باشد بذرها به‌صورت دستی بر روی بستر پاشیده شده و سپس با توجه به اندازه بذر روی آن را مجددا با همان مواد بستر می‌پوشانند.

روش مکانیزه:

در این روش با استفاده از ابزارآلات و یا ماشین‌هایی اقدام به کشت بذرها به‌صورت گروهی بر روی ردیف‌هایی با فاصله معین از یکدیگر نموده و بقیه عملیات شامل آبیاری، نگهداری و... به‌صورت اتوماتیک با استفاده از ماشین‌های خاص صورت می‌گیرد. به عنوان مثال استفاده از خطی کار و آماده نمودن بستر به‌صورت جوی و پشته و کشت بذرها به صورت گروهی یک روش مکانیزه محسوب شده که در بسیاری از کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ب) تکثیر با استفاده از نشا:

استفاده از گیاهچه پرورش‌یافته در محیط خزانه و انتقال آن به محل کشت دائمی خود یک روش بسیار مناسب برای کاهش هزینه‌ها و پرورش موفق گل‌های فصلی و گیاهان باغچه‌ای می‌باشد. از مهم‌ترین دلایل استفاده از نشا به جای بذرکاری مستقیم می‌توان هزینه پایینِ تولید با کیفیت و کمیت بالا و تولید نشاهایی قوی و کاهش عملیات واکاری یا تنک‌کردن را نام برد.

در روش سنتی بذرها ابتدا در محیط کشت گلدان و یا بستر معمولی گلخانه تکثیر یافته و در زمان رسیدن به مرحله سه برگی به‌صورت ریشه لخت و یا به همراه خاک گلدان به محل اصلی منتقل می‌شوند.

روش مکانیزه تولید نشا:

در این روش که در بیشتر کشورهای پیشرفته مورد استفاده قرار می‌گیرد با استفاده از دستگاه‌های تمام اتوماتیک و در داخل گلخانه‌های مدرن نشا اقدام به کشت بذرها در داخل سینی‌های کاشت نموده و پس از مراقبت‌های لازم در یک محیط کاملاً ضدعفونی شده و رسیدن گیاهان به رشد مورد نیاز آن‌ها را به محل کشت اصلی خارج این سالن‌ها منتقل می‌نمایند. البته بذر بعضی از گیاهان باغچه‌ای مانند جعفری و آهار به دلیل شکل خاص خود با استفاده از ماشین کشت نمی‌شوند. بذر جعفری به دلیل حالت کشیده خود توسط ماشین کشت نمی‌شود. مگر اینکه به نوعی بذر پوشش‌دار شود که انجام این موارد مستلزم هزینه اضافی می‌باشد.

عملیات پوشش بذر و مراقبت‌های اولیه

به محض قرارگرفتن بذر در محیط کشت عملیات داشت شامل آبیاری، سمپاشی، کوددهی، تنظیم دما، تنظیم میزان نور و تهویه آغاز می‌گردد. ضمن اینکه باید به دفعات با سرکشی به تمامی گلدان‌ها یا سینی‌ها پوشش روی بذر را نیز کنترل نمود.

جدول نیاز نوری جوانه‌زنی بذر بعضی از گل‌ها

تکنولوژی‌های نوین در تولید گل‌ها و گیاهان باغچه‌ای

امروزه در کشورهای پیشرفته و صنعتی دنیا تولید نشا گل‌ها به‌صورت پیوندی و با استفاده از پایه‌های مقاوم در برابر آفات و امراض گیاهی و همچنین مقاوم به شرایط نامساعد محیطی با استفاده از تکنولوژی روز صورت می‌گیرد در ایران بعضی از شرکت‌ها به تازگی به این امر روی آورده‌اند.

روش کار به این شکل است که پس از کاشت بذر رقم مقاوم به شرایط نامساعد محیطی و یا بیماری‌های شایع یک منطقه و رسیدن نشاها به مرحله سه برگی با استفاده از دست و یا ماشین پیوندزنی اقدام به قراردادن پیوندک با کیفیت مناسب و خصوصیات موردنظر نموده و پس از طی مراحلی و انجام تیمارهایی آن‌ها را آماده کشت می‌نمایند. این روش در بعضی از کشورها سال‌ها است که مورد استفاده قرار می‌گیرد.

تیمارهای اولیه:

در ابتدای کشت بوته‌ها نیازمند تولید ریشه زیاد می‌باشند. بنابراین تغذیه با کودهای فسفره می‌تواند رشد ریشه‌ها را زیاد نماید. بعد از آن اضافه‌نمودن کودهای نیتروژنه برای افزایش رشد رویشی در چند مرحله (مراحل میانی و بعد از مرحله سه برگی) و در انتها، قبل از انتقال به محل اصلی باید از کودهایی با میزان پتاس بالا استفاده نمود.

قیم:

وسیله‌ای است از جنس چوب، فلز و یا پلاستیک که در کنار بوته‌های بعضی از گیاهان برای جلوگیری از واردشدن آسیب گذاشته می‌شود. البته در بعضی از گیاهان نیز برای جلوگیری از شکسته‌شدن بوته‌ها به دلیل نازک و آبکی‌بودن ساقه‌ها نیز می‌باشد.

بوته‌های بعضی از گل‌ها همانند میخک احتیاج به ایجاد قیمی به نام تور دارند که این تورها مانع از افتادن و کج‌شدن بوته‌ها می‌شود.

عملیات واکاری و تنک‌کردن در صورت کشت با استفاده از نشا و در صورت لزوم باید از خزانه تأمین و در محل‌های خود انجام گردد. امروزه با پیشرفت فنون و ابزارها علی‌الخصوص استفاده از گلدان‌های جیفی پات (گلدان‌هایی که با استفاده از ترکیبات پیت ساخته شده و فشرده می‌شود به نحوی که به‌صورت یک گلدان با کشت بذر در داخل آن می‌توان همانند یک گلدان از آن استفاده نمود و در نهایت با همان گلدان در محل اصلی کشت شده و نیاز به تعویض گلدان نمی‌باشد.)، تنک‌کردن و یا واکاری به ندرت اتفاق می‌افتد.

تیمارهای اضافی:

اندام تولیدی تعدادی از گل‌ها و گیاهان باغچه‌ای دارای شرایط خاصی بوده و برای تولید اقتصادی و با صرفه باید تیمارهایی را برروی آن‌ها اعمال نمود. از مهم‌ترین این موارد می‌توان به عملیات بهارش (ورنالیزه‌کردن) استفاده از هورمون‌های گیاهی نظیر جیبرلین، آلار، کاهش تعداد ساعات روشنایی، خیساندن در آب گرم، چینه سرمایی، سر برداری، ته‌برداری و یا ته‌شکافی اشاره کرد.