ای دماوند، ای بلندترین بام گنبدی شکل جهان، ای کوه سپیدش که همچون دیو سپیدی تو را اسیر و دربند کرده‌اند.
تشخیص: خطاب «ای» به دیو و گیتی گنبد / پای در بند: کنایه از زندانی، گرفتار / دیوِ سپید و گنبد گیتی: استعاره از کوه دماوند / بیت تلمیح به هفت خان رستم دارد. / اغراق: در ارتفاع و بلند شمردن کوه دماوند

کلاه خودی از برف سپید رنگ نقره‌ای بر سر گذاشته‌ای و صخره‌های دامنهٔ کوه تو مانند کمربندی آهنی است که به کمر بسته‌ای.
سیم: استعاره از برف روی کوه / کمربند آهنی: استعاره از صخره‌های تیره‌رنگ میان کوه / مراعات نظیر: سیم و آهن، سر و کله‌خود، سر و میان (کمر)، میان و کمربند، کله‌خود و کمربند / میان: ایهام دارد: ۱- کمر ۲- میان کوه

برای اینکه مردم چهرهٔ زیبای تو را نبینند با ابر چهرهٔ زیبای خود را پوشانده‌ای.
حسن تعلیل: شاعر علت ارتفاع کوه دماوند را ناراضی بودنش از مردم می‌داند. / مراعات نظیر: چشم، روی، چهر

برای اینکه از نفس شوم مردم دیو سیرت رها شوی، با شیر آسمان، یعنی خورشید، هم پیمان شده‌ای و با ستارهٔ سعد، مشتری، پیمان بسته‌ای. (به ارتفاع کوه اشاره دارد.)
دَم: سخن، آواز که ایهام دراد: ۱- سخن، بانگ ۲- کنار، پهلو / ستوران: استعاره از مردم نادان و کم فهم / تشبیه: مردم دیو مانند: مردم: مشبّه، دیو: مشبّه به / کنایه: با شیر سپهر پیمان بستن و با اختر سعد پیوند کردن: ارتفاع و بلندی کوه دماوند / مراعات نظیر: سپهر و اختر / بیت پنچم حسن تعلیل دارد. شاعر مرتفع بودن دماوند را برای رهایی او از دم ستوران و مردم نحس دیومانند می‌داند. / تشخیص: پیمان بستن و پیوند کردن کوه دماوند با شیر سپهر و اختر سعد

وقتی که زمین از دست ستم روزگار این‌چنین سرد و خاموش و معلّق در فضا ماند از خشم و ناراحتی مشت محکمی بر چهرهٔ آسمان کوبید، ای دماوند آن مشتی که کوبیده شد، تو هستی.
زمین و گردون: تضاد / تشخیص: خموش، خفه و ... شدن کوه از جور زمین و نیز مشت نواختن کوه آسمان را / مصراع دوم بیت هفتم تشبیه دارد. دماوند: مشبّه، مشت: مشبّه به / مراعات نظیر: نواختن و مشت / زمین: مجازاً مردم

ای دماوند تو مشت سنگین مردم زمانه هستی که بر اثر گذشت روزگاران به جای مانده‌ای. شاعر در این بیت به قدمت کوه دماوند نیز اشاره دارد.
روزگار: مجازاً مردم روزگار / تشبیه: تو مشبّه، مشتک مشبّه‌به

ای دماوند که مثل مشت زمین هستی به آسمان برو و بر چهرهٔ آسمان چند ضربهٔ محکم بزن.
مشت زمین: دماوند به عنوان مشت، نماد مردم زمین است. / مراعات نظیر: آسمان و زمین / م

شت و بنوازد / زمین: مجازاً مردم

نه نه، ای دماوند! تو مشت محکم روزگار نیستی. من از گفتهٔ خود خشنود نیستم؛ زیرا مشت نشان اعتراض است و کوه در موضع قیام نیست.
روزگار مجازاً مردم روزگار / ای کوه: تشخیص

تو دل افسرده و رنج دیدهٔ مردم زمین هستی که مدتی است از سرِ درد و رنج، برجسته شده‌ای.
فسرده: ایهام دارد: ۱- یخ‌زده و منجمد ۲- افسرده / مراعات نظیر: درد، ورم، فسرده / مصرع اول تشبیه دارد. / زمین: مجازاً مردم زمین / حسن تعلیل: شاعر علت برآمدگی دماوند را به خاطر ناراحتی و دردمندی زمین می‌داند. / ورم: استعاره از برآمدگی کوه

برای آنکه درد و ورم تسکین یابد، مرهمی از کافور بر آن نهاده‌اند.
کافور: استعاره از برف / حسن تعلیل: شاعر نشستن برف روی قلّهٔ کوه را برای فرونشاندن درد و ورم کوه می‌داند. ورم: استعاره از برآمدگی کوه

ای قلب روزگار! منفجر شو و فوران کن و آتش خشم خود را پنهان نکن.
شو: فعل ربطی / قلمرو ادبی: زمانه: مجازاً مردم / ای دل زمانه: تشخیص / آتش: استعاره از خشم و نفرت / شاعر به ویژگی ظاهری کوه که آتشفشان نمی‌کند، اشاره دارد.

[ای کوه] سکوت خود را بشکن و حرف بزن، ناراحت و غمگین مباش و خوشحال باش. مفهوم: اعتراض کردن
تضادها: سخن گفتن و خاموشی، خندیدن و افسرده بودن

شاعر خطاب به کوه دماوند می‌گوید: آتش و خشم درون خود را پنهان مکن و به پند و اندرز این شاعر رنج دیده گوش کن. مفهوم: دعوت شاعر به اعتراض و قیام
سوخته جان: کنایه از شاعر رنج دیده / مراعات نظیر: آتش و سوخته / آتش: استعاره از خشم درون و غم

اگر خشم درون خود را پنهان کنی و آن بیرون نریزی، به جانت قسم می‌خورم که شعله‌های آتش ظلم، وجودت را می‌سوزاند. مفهوم: سفارش به قیام و اعتراض نسبت به استبداد

ای مادر کهن‌سال، نصیحت این فرزند سیاه بخت خود را گوش بده.
مادر: استعاره از دماوند که نمادی از آزادی خواهان و افراد انقلابی است. / سر: مجازاً موی سر /  سرسپید: استعاره از برف /  سیاه بخت: به کنایه بدبخت / سپید و سیاه: تضاد / مراعات نظیر: مادر و فرزند، پند و بشنو

روسری سفید خود را از سر باز کن؛ یعنی سازش با حکومت را رها کن و قیام کن و با شکوه و جلال بر تختی شاهانه بنشین. مفهوم: توصیه به حرکت کردن و اعتراض.
سپید معجر: استعاره از برف است. / معجر از سر کشیدن: کنایه از ترک درماندگی و سستی / اورند: مجازاً شأن و شوکت و تخت پادشاهی / بر اورند نشستن: کنایه از به دست گرفتن قدرت / سپید و کبود: تضاد / مراعات نظیر: سر و مِعجر

مانند اژدهای زهرناک حمله‌ور شو و زهرت را بریز. مانند شیر شجاع و خشمگین فریاد بر آور و حرکت کن.
تشبیه: تو مشبّه، اژدها: مشبّه‌به / تو: مشبّه، شیر: مشبّه‌به / گرزه و شرزه: جناس ناهمسان اختلافی / مراعات نظیر: اژدها و شیر / مصراع دوم واج‌آرایی: تکرار صامت‌‌ «ش»

پایه و شالودهٔ این همه مکر و فریب و اصل و تبار اهل ستم و ریا را از ریشه بر کن.
اساس تزویر: اضافهٔ استعاری / کنایه: از پی افکندن و از پی گسستن: نابودی، از بین بردن

خانهٔ ظلم و ستم را از پایه خراب کن؛ زیرا ظلم و ستم را باید از ریشه کَند.
بنا در مصراع اول: استعاره از ظلم / بنای ظلم: اضافهٔ تشبیهی / کنایه: از بن بر کندن: نابودی و ویرانی / مصراع اوّل واج‌آرایی: تکرار صامت «ب»‌ «ن»

حقّ مردم دانا و آگاه جامعه را از این جاهلان پست فطرت بستان.
بی‌خرد و خردمند: تضاد / مصراع دوم: واج آرایی؛ تکرار صامت «د» و مصوت «ــِـ»