Processing math: 100%

گاما رو نصب کن!

اعلان ها
اعلان جدیدی وجود ندارد!
کاربر جدید

جستجو

میتونی لایو بذاری!
درحال دریافت اطلاعات ...

درسنامه آموزشی کاشت گیاهان زراعی کلاس یازدهم امور زراعی با پاسخ پودمان 4: دیم‌کاری

آخرین ویرایش: 12:36   1401/05/10 977 گزارش خطا

دیم‌کاری به معنی کشت بدون آبیاری است و به زراعتی گفته می‌شود که آب موردنیاز برای رشد نمو از بارندگی تأمین شود. هر چند موقعیت در زراعت دیم بستگی به مقدار نزولات آسمانی و پراکندگی بارش دارد اما کیفیت و روش تهیه به موقع زمین‌های زراعی دیم و اعمال شیوه‌های درست کشت، حفظ و ذخیره رطوبت خاک در سال آیش، تأثیر بسیار زیادی در بهبود وضعیت زراعت و در نتیجه افزایش تولید دارد.

واحد یادگیری 5: دیم‌کاری

می‌دانید‌ که:

- سابقه زراعت دیم در کشور ما به بیش از 11 هزار سال می‌رسد؟
- زمین‌های زیر کشت دیم (با در نظر گرفتن آیش) حدود 54 درصد کل زمین‌های کشاورزی است؟
- 96 درصد سطح زیر کشت نخود و عدس به‌صورت دیم است و 89 درصد تولید این محصولات مربوط به کشت دیم می‌باشد؟
- دیم‌کاری، بدون در نظر گرفتن اصول آن سبب فرسایش خاک و از دست رفتن زمین زراعی می‌شود؟

بدیهی است که عملکرد محصول دیم‌کاری در مقایسه با کشت آبی بسیار پایین است. ولی با وجود این تولید محصولات دیم نقش زیادی در ایجاد امنیت غذایی مردم کشور ما دارد و افراد بیشماری هستند که خوراک و درآمد آنها به دیمزارها وابسته است با توجه به این واقعیت که زراعت دیم یکی از کهن‌ترین شیوه‌های کشاورزی در کشور است. شناخت و به کارگیری اصول دیم‌کاری می‌تواند موجب بهره‌گیری بیشتر از منابع آب و خاک و همچنین افزایش رشد اقتصادی کشور گردد.

استاندارد عملکرد

زمین‌های مناسب دیم‌کاری را در منطقه خود مشخص کرده وسایل و تجهیزات تهیه زمین را متناسب دیم‌کاری انتخاب و پس از سرویس، راه‌اندازی و تنظیم اقدام به انجام تهیه زمین کرده و با ماشین عمیق کار دیم پس از آماده‌سازی و تنظیم کاشت بذر را انجام دهد.

دیم کاری و اهمیت آن

دیم‌کاری در لغت به معنی کشت بدون آبیاری است و به زراعتی گفته می‌شود که آب مورد نیاز گیاه از رطوبت ذخیره شده از طریق بارندگی در خاک تأمین شود.

در مورد اهمیت دیم‌کاری همین بس که بیش از یک میلیون و دویست هزار بهره‌بردار کشاورز بر روی بیش از 11 میلیون هکتار (آیش و رویش) از اراضی دیم فعالیت دارند. (نمودار 1)

توزیع سطح زیر کاشت و آیش (برحسب میلیون هکتار) در دیم‌زارهای ایران در سال 1393
نمودار 1- توزیع سطح زیر کاشت و آیش (بر حسب میلیون هکتار) در دیم‌زارهای ایران در سال 1393

میزان عملکرد در واحد سطح اغلب مناطق دیم‌کاری، کم است به صورتی که از 4/5 میلیون هکتار سطح زیر کاشت گندم دیم در سال 1397 حدود 5/6 میلیون تن گندم برداشت شده است.

به عبارت دیگر با اینکه بیش از 50 درصد از اراضی به کشت دیم اختصاص دارد اما این اراضی تنها 44/8 درصد تولید این محصولات را شامل می‌شود.

عملکرد کم یا ناچیز در زراعت دیم از یک سوی و تقابل دیم و مراتع از سوی دیگر ضرورت توجه به دیم‌کاری را مشخص می‌کند. چنانچه به دیم با دیدگاه علمی و فنی نگریسته شود می‌توان هم از تخریب اراضی عرصه‌های طبیعی و نابودی مراتع، پیشگیری کرد و هم اینکه با افزایش عملکرد در واحد سطح به رشد و بالندگی بهره‌برداران، کمک شایانی نمود. دیم‌کاری در مناطق مناسب و با روش‌های علمی، یکی از پربازده‌ترین زراعت‌های دنیا می‌باشد (شکل 1)

 نمونه‌ای از دیمزارهای کشورمان
شکل 1- نمونه‌ای از دیمزارهای کشورمان

پژوهش (صفحه 75 کتاب درسی)

 

آب سبز چیست؟ چه نقشی در دیم‌کاری می‌تواند داشته باشد؟

فعالیت (صفحه 76 کتاب درسی)

 

سطح زیر کاشت و عملکرد محصولات دیم را در ده ساله اخیر از منابع معتبر به دست آورید. تغییرات سالانه و استانی آنها را تفسیر کنید.

دیم‌کاری و حفاظت از منابع طبیعی

یکی از گرانبهاترین و ارزشمندترین دارایی‌های مردمان این کره خاکی، خاک است. خاکی که از آن به وجود آمده‌ایم، بر روی آن قدم می‌نهند، از عناصر آن در تهیه غذا، پوشاک و درمان ... و در نهایت، در درون آن به خواب ابدی خواهیم رفت. گیاه رابط بین خاک و زندگی است، هرآنچه که موجودات زنده می‌خورند، مستقیم یا غیرمستقیم از خاک و به وسیله گیاهان تأمین می‌شوند.

منظور از گیاه، فقط گیاهان اهلی (زراعی و باغی) نیستند، بلکه تمام گیاهان دارای ارزش و اهمیت هستند. هر آنچه که پایداری خاک و حیات گیاهان را تهدید کند، زیست و زندگی را تهدید کرده است. (شکل 2)

 جریان حیات بر روی خاک
شکل 2- جریان حیات بر روی خاک

برای ساخته‌شدن لایه‌ای از خاک به قطر یک سانتی‌متر، گاهی بیش از 800 سال زمان لازم است. (شکل 3) در حالی که اجرای یک شخم بی‌رویه می‌تواند چندین سانتی‌متر از قطر خاک را در کمتر از یک روز به نابودی بکشد. بر این اساس هرگونه عملیاتی که منجر به فرسایش خاک حتی در حد میلی‌متر گردد، به عنوان فعالیت مخرب طبیعت تلقی شده و باید با جدیت از آن پرهیز کرد.

 تشکیل خاک از سنگ و صخره
شکل 3- تشکیل خاک از سنگ و صخره

پژوهش (صفحه 77 کتاب درسی)

 

با گردش علمی در سطح مزارع، مراتع، دیمزارها یا سایر اراضی منطقه خود، آثاری از تخریب را جست‌وجو کرده و ضمن تهیه عکس و فیلم، دلایل آنها را پیدا کنید.

یک گیاه مرتعی یا بیابانی که در یک عرصه‌ای روییده است. (شکل 4) حاصل کنش‌ها و واکنش‌های طولانی مدت عوامل طبیعی متعدد از آب، خاک، باد، سرما، گرما، فشار، ارتفاع از سطح دریا، عرض جغرافیایی، نیروهای جاذبه،... می‌باشد.

بر این مبنا دیم‌کاری بایستی مبتنی بر حفاظت از گیاهان عرصه‌های طبیعی از جمله مراتع و سایر رویشگاه‌ها استوار گردد. باید دقت گردد که در مواردی، ارزش یک بوته مثلاً یک ورگ یا گون به مراتب بیش از ارزش یک تن محصول حاصل از دیم می‌باشد.

دیم‌کاری فقط در مناطق مناسب، قابل انجام است. این مناطق را در ادامه معرفی خواهیم کرد. برای اختصاص‌دادن یک عرصه طبیعی به دیم‌کاری حتماً باید از اداره منابع طبیعی منطقه مربوطه مجوز گرفته شود. پس از دریافت مجوز عملیات دیم‌کاری بایستی بر اساس اصول و قواعد علمی این فعالیت انجام شود. استفاده از ماشین‌های خاص دیم‌کاری، آماده‌سازی زمین مبتنی بر اصول خاک‌ورزی حفاظتی، تلاش برای افزایش عمق و ماده آلی خاک، رعایت اصول آیش‌بندی و تناوب زراعی، از جمله قواعد دیم‌کاری است.

عرصه طبیعی
شکل 4- عرصه طبیعی

فعالیت (صفحه 77 کتاب درسی)

 

با استفاده از منابع معتبر، تغییرات سطع مراتع را در یک بازه زمانی مثلاً 30 ساله بیندیشید. بررسی نمایید چه عواملی سبب تبدیل مراتع درجه یک به درجه دو یا سه یا بیابانی‌شدن یک مرتع شده است؟

بیندیشید (صفحه 78 کتاب درسی)

 

بیابان شدن مراتع (شکل 5) چه عوارضی برای نسل فعلی و آینده دارد؟

شکل 5- مرتع و بیابان
شکل 5- مرتع و بیابان

مناطق مناسب دیم‌کاری

در تعیین مناطق مناسب برای دیم‌کاری باید به عوامل و شرایط ضروری در موفقیت دیم‌کاری توجه گردد. با فراهم‌نمودن این عوامل است که از یک سوی عملکرد رضایتبخش حاصل می‌گردد و از سوی دیگر منابع طبیعی دچار آسیب نمی‌گردد.

عوامل مهم در انتخاب منطقه برای دیم‌کاری

1- میزان و پراکنش بارندگی

منظور از بارندگی، باران نیست بلکه مجموعه نزولات جوی است. اگر میزان بارندگی یک منطقه‌ای کمتر از 250 میلی‌متر باشد، منطقه «خشک» نامیده می‌شود. حدود 73 درصد کل مناطق کشور، منطقه خشک است. این مناطق برای زراعت دیم مناسب نیست و بایستی به کشت آبی یا مرتع‌داری اختصاص یابد.

مناطقی که میزان بارندگی آنها بیشتر از 250 میلی‌متر در سال است، مناطق نیمه خشک نامیده می‌شوند که حدود 24 درصد مناطق کشور را شامل می‌شود. حدود 50 درصد این مناطق دارای میزان بارندگی کمتر از 350 میلی‌متر است که می‌توان با اعمال مدیریت‌های خاص گندم و جو را به‌صورت دیم کشت نماییم. 50 درصد مابقی دارای بارندگی بیشتر از 350 میلی‌متر می‌باشد (غیر از شمال) که می‌توان در آنها افزون بر گندم و جو، نخود و عدس و... را به‌صورت دیم کشت نمود. (شکل 6)

 میانگین بارندگی سالیانه مناطق مختلف ایران
شکل 6- میانگین بارندگی سالیانه مناطق مختلف ایران

البته افزون بر مقدار بارندگی، پراکنش یا توزیع زمانی بارندگی متناسب با فصل رویش گیاه، بسیار مهم و تعیین‌کننده است. اگر بارندگی منطقه‌ای بیشتر از 500 میلی‌متر باشد، منطقۀ مرطوب تلقی می‌شود. زراعت در این مناطق حتی بدون بارندگی، دیم‌کاری محسوب نمی‌شود.

به‌طور کلی دیم‌کاری در مفهوم کشاورزی پایدار عبارت است از: کشت و کار بدون آبیاری در مناطق نیمه خشک (با بارندگی معمولاً بین 500-250 میلی‌متر) که عامل اصلی محدودکننده رشد گیاه رطوبت باشد و گیاه غالباً در انتهای فصل رویش با تنش خشکی روبه‌رو گردد به نحوی که دارای تولید کافی بوده و از نظر اقتصادی مقرون به صرفه باشد منابع طبیعی را حفظ نموده و از محیط زیست حمایت نماید و سلامت و رفاه انسان را در برداشته باشد.

بیندیشید (صفحه 79 کتاب درسی)

 

چرا توزیع زمانی بارندگی در دیم‌کاری تأثیرگذار است؟ در شرایط فرضی، مثال بیاورید.

فعالیت (صفحه 79 کتاب درسی)

 

مفهوم اصطلاحات: مه، شبنم، بارندگی مؤثر، تبخیر و تعرق و رطوبت نسبی را پیدا کرده و نقش آنها را در دیم‌کاری تشریح نمایید.

2- شرایط زمین

اراضی هموار و نسبتاً هموار برای دیم‌کاری بسیار مطلوب می‌باشد. هر اندازه شیب زمین زیادتر باشد مرغوبیت آن برای زراعت دیم کاهش می‌یابد (شکل 7) زیرا آب باران در سطح زمین جریان پیدا کرده و کمتر در خاک نفوذ پیدا می‌نماید.

اجرای شخم در شیب‌های زیاد
شکل 7- اجرای شخم در شیب‌های زیاد

بخش زیادی از اراضی دیم در دامنة کوهپایه‌ها با شیب 2 تا 8 درصد قرار دارند. حتی در بعضی مناطق شیب زمین به 12 درصد هم می‌رسد. اما در زمین‌های با شیب بیشتر از 12 درصد نباید اقدام به دیم‌کاری و اجرای شخم حتی از نوع حفاظتی نمود.

در اراضی شیبدار دامنه‌ها برای جلوگیری از جریان آب باران و به تبع آن فرسایش خاک سطح زمین، بایستی همیشه در مناطق کمتر آفتاب گیر مانند شیب‌های غربی و شمال غربی به‌صورت عمود بر جهت شیب، شخم زد. (شکل 8 و 9)

 شخم درست (مناطق کمتر آفتاب گیر و عمود بر شیب)
شکل 8- شخم درست (مناطق کمتر آفتاب گیر و عمود بر شیب)
 شخم نادرست (مناطق آفتاب گیر و شخم در جهت شیب)
شکل 9- شخم نادرست (مناطق آفتاب گیر و شخم در جهت شیب)

فرسایش خاک

جابه‌جایی تدریجی لایه‌های سطحی خاک را فرسایش می‌گویند که در اثر آب یا باد انجام می‌گردد. لایه سطحی خاک، حاصلخیزترین قسمت زمین زراعی است چنانچه به وسیله آب شسته شود کم کم ارزش زراعتی خود را از دست می‌دهد. (شکل 10)

فرسایش ویرانگر در نتیجه اجرای شخم نادرست در اراضی شیب‌دار
شکل 10- فرسایش ویرانگر در نتیجه اجرای شخم نادرست در اراضی شیب‌دار

بیندیشید (صفحه 81 کتاب درسی)

 

تحقیقات نشان داده است که مقدار 50 میلی‌متر باران شدید در شیب نیم درصد مقدار 400 کیلوگرم خاک را در یک هکتار شسته و از بین برده است اما همین مقدار بارندگی در شیب 5 درصد 13 تن و در شیب 25 درصد 91 تن خاک را در یک هکتار زمین بدون پوشش از بین برده است.

راهکارهای پیشگیری از فرسایش

- عدم دیم‌کاری در اراضی با شیب بیش از 12 درصد
- اجرای شخم عمود بر جهت شیب زمین
- عدم اجرای شخم با گاوآهن برگردان‌دار
- اجرای نیمه شخم با اداوات مخصوص دیم، برای حفظ بقایای در سطح خاک
- کشت نواری قطعات با فاصله‌گذاری مطلوب
- ایجاد جویچه در خطوط تراز و کاشت در داخل جویچه‌ها

پژوهش (صفحه 81 کتاب درسی)

 

گیاهان و بقایای آنها چه نقشی در جلوگیری از فرسایش خاک دارند؟ چگونه؟

3- سازگاری یا انطباق شرایط منطقه با گیاه

هر گیاهی ویژگی‌هایی دارد. متناسب با این ویژگی‌ها، نیازمندی‌ها و توقعات دارد. براین اساس اگر می‌خواهیم گیاهی را به‌صورت دیم کشت نماییم بایستی شرایط منطقه و ویژگی‌های گیاهان قابل کشت و هماهنگی یا سازگاری آن‌ها را بررسی نمود. هر چند گیاهان وحشی و بومی شاخص مطلوبی در این زمینه هستند اما قضاوت و تصمیم نهایی در این زمینه با کارشناسان زراعت می‌باشد.

پژوهش (صفحه 82 کتاب درسی)

 

نقشه دیم‌زارهای ایران را در آدرس frw.ir مشاهده کنید. منطقه خود را با آن مطابقت داده و گزارش کنید.

خاک‌های مناسب دیم‌کاری

عوامل متعددی در تعیین مناسب‌بودن خاک برای دیم‌کاری دخالت دارند. بر اساس این عوامل خاک‌ها را کلاسه‌بندی می‌کنند. این عوامل عبارت‌اند از: بافت خاک، عمق خاک، شیب زمین، تیپ منطقه، نفوذپذیری سطح‌الارض، نفوذپذیری تحت‌الارض، میزان سنگ و سنگ ریزه در خاک‌های سطح‌الارض و تحت‌الارض، شوری و قلیایی‌بودن خاک.

بر اساس این عوامل نه گانه، خاک مناطق مختلف به 8 کلاس تقسیم شده‌اند: خاک‌های کلاس‌های 1 و 2 و 3 مناسب دیم‌کاری، 4 و 5 و 6 مناسب مرتع و جنگل و 7 و 8 برای آبخیزداری مناسب هستند. در این جا فقط به ویژگی‌های خاک‌های مناسب دیم‌کاری یعنی کلاس‌های 1 تا 3 پرداخته می‌شود.

1- بافت خاک

نوع بافت مناسب دیم‌کاری به عوامل مختلفی بستگی دارد. میزان بارندگی، توزیع بارندگی، عمق خاک، شیب زمین، درجه حرارت و... اما در مجموع خاک‌های میان بافت برای دیم‌کاری مناسب‌تر هستند.

گفت‌وگو کنید (صفحه 82 کتاب درسی)

 

با توجه به (شکل 12) ضمن ترجمه توضیح دهید چرا خاک‌های میان بافت برای دیم‌کاری مناسب‌تر هستند؟

 رابطه بین نوع بافت با نگهداری رطوبت درخاک و قرار دادن آن در اختیار گیاه
شکل 12- رابطه بین نوع بافت با نگهداری رطوبت درخاک و قرار دادن آن در اختیار گیاه

به‌طور کلی خاک‌های لومی- شنی درشت (در کلاس 3) خاک لومی- شنی (کلاس 2) خاک‌های لومی، لومی- سیلتی و لومی- رسی (در کلاس 1) قرار می‌گیرند.

2- عمق خاک

بدیهی است که هرچه عمق خاک بیشتر باشد بهتر است. متأسفانه عمق خاک‌های اراضی دیمزار ما کم می‌باشد. بر اساس عمق خاک، خاک‌های با عمق بیشتر از 120 سانتی‌متر در کلاس 1، خاک‌های با عمق بین 120- 80 سانتی‌متر در کلاس 2 و خاک‌های با عمق بین 80- 50 سانتی‌متر در کلاس 3 جای دارند. بر این اساس اگر عمق مجموع لایه رویین و زیرین خاک منطقه‌ای، کمتر از 50 سانتی‌متر بود، مجاز به کاشت دیم نمی‌باشیم.

3- شیب زمین

بر اساس شیب زمین کلاسه‌بندی خاک‌ها به‌صورت زیر است:

شیب 0 تا 2 درصد در کلاس 1، شیب 2 تا 5 درصد در کلاس 2، شیب 5 تا 8 درصد در کلاس 3 قرار می‌گیرد. حداکثر شیب مجاز برای دیم‌کاری 8 درصد است. در شرایط خاص البته با اعمال مدیریت مانند تراس‌بندی تا شیب 12 درصد دیم‌کاری امکان‌پذیر است.

فعالیت (صفحه 83 کتاب درسی)

 

شیب یک بخشی از مزرعه آبی واحد آموزشی خود و یک مزرعه دیم واقع در دامنه کوه را اندازه‌گیری نمایید.

4- نفوذپذیری سطح‌الارض

منظور از سطح‌الارض در اراضی تحت کاشت دیم، عمق 0 تا 20 سانتی‌متری است و عمق بیشتر از 20 سانتی‌متر تحت‌الارض نامیده می‌شود.

بر اساس سرعت نفوذ آب در خاک کلاس‌بندی خاک به‌صورت زیر است:

سرعت نفوذ بیشتر از 2 سانتی‌متر در ساعت در کلاس 1، بین 1 تا 2 سانتی‌متر در ساعت در کلاس 2، بین 0/5 تا 1 سانتی‌متر در ساعت در کلاس 3 قرار می‌گیرند.

فعالیت (صفحه 83 کتاب درسی)

 

نفوذپذیری مزرعه واحد آموزشی در بخش زیر کشت آبی و دیم را اندازه‌گیری کرده و با یکدیگر مقایسه نمایید.

5- نفوذپذیری تحت‌الارض

به‌طور کلی نفوذپذیری تحت‌الارض باید متوسط باشد یعنی نه حالت ماندابی ایجاد شود و نه آب از دسترس خارج گردد.

خاک‌های با میزان نفوذپذیری تحت‌الارض بین 0/1 تا 6 سانتی‌متر در ساعت، در کلاس 1، کمتر از 0/1 و بین 6 تا 25 سانتی‌متر در ساعت، در کلاس 2 و بیشتر از 25 سانتی‌متر در ساعت، در کلاس 3 جای می‌گیرند.

6- وجود سنگ و سنگ ریزه

وجود سنگ و سنگ ریزه به علت مواردی از قبیل: اختلال در کار ماشین‌آلات، محدودنمودن رشد ریشه، کاهش میزان ذخیرۀ رطوبت خاک و... برای دیم‌کاری مطلوب نمی‌باشند.

بر اساس درصد سنگ و سنگ ریزه، خاک‌های با میزان 15 درصد سنگ و سنگ ریزه، در کلاس 1، بین 15 تا 35 درصد سنگ و سنگ ریزه، در کلاس 2 و بین 35 تا 70 درصد سنگ و سنگ ریزه، در کلاس 3 جای می‌گیرند.

فعالیت (صفحه 84 کتاب درسی)

 

درصد سنگ ریزه‌های یک مزرعه تحت کشت دیم را اندازه‌گیری کرده و کلاس آن را مشخص کنید.

7- شوری و قلیایی

معمولاً خاک‌های مناطق خشک و نیمه خشک به علت دما و تبخیر بالا شوری بالاتری دارند. شوری خاک را بر اساس EC یا هدایت الکتریکی آن سنجیده و کلاسه‌بندی می‌نمایند.

بر این اساس خاک دارای EC کمتر از 4 باشد در کلاس 1، بین 4 تا 8 در کلاس 2 و بین 8 تا 12 باشد در کلاس 3 جای می‌گیرد.

8- قلیائیت خاک بر اساس میزان سدیم قابل تبادل در محلول (ESP) سنجیده می‌شود.

بالا بودن سدیم قابل تبادل باعث متلاشی‌شدن خاک دانه‌ها، تولید ترکیباتی مانند سدیم کربنات و سدیم هیدروکسید، کاهش نفوذپذیری سطحی، سله‌بستن زیاد و بروز سخت لایه می‌شود. بر اساس قلیائیت، خاک با ESP کمتر از 10 در کلاس یک، بین 10 تا 12 در کلاس 2 و بین 12 تا 15 در کلاس 3 قرار می‌گیرند.

 انواع خاک بر اساس مرغوبیت و نسبت آنها
شکل 13- انواع خاک بر اساس مرغوبیت و نسبت آنها

بیندیشید (صفحه 84 کتاب درسی)

 

چرا خاک‌های خیلی خوب (شکل 13) کم است؟ وظیفه شما در افزایش درصد خاکءهای خوب و خیلی خوب چیست؟

گیاهان مناسب دیم‌کاری

آن گونه که پیشتر آموخته‌اید، دیم‌کاری در ارتفاعات و کوهپایه‌های مناطق نیمه خشک صورت می‌گیرد. از ویژگی‌های این مناطق، خشکی، گرما، سرما، آفتاب تابان یا نور شدید، باد، کمبود مواد آلی خاک و مقداری شوری خاک و ... است. انتخاب گیاهان بایستی با توجه با این شرایط باشد.

برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های ارقام مناسب دیم

1- پایین‌بودن نیاز رطوبت جوانه‌زنی

هر بذری برای جوانه‌زنی به مقدار رطوبت خاصی نیازمند است. بذر رقم یا گونه مورد استفاده برای دیم‌کاری برای جوانه‌زنی بایستی به رطوبت کمی نیاز داشته باشد. زیرا محدودیت رطوبت وجود دارد. (مثلاً گندم ارقام اصلاح شده دیم با جذب آب به مقدار 20 درصد وزن خود جوانه می‌زنند در حالی که ارقام آبی 35 درصد است).

پژوهش (صفحه 85 کتاب درسی)

 

جدولی همانند نمونه زیر ایجاد کنید. با استفاده از منابع معتبر آن را کامل کنید.

ردیف نام گیاه زراعی آب لازم برای جوانه‌زنی (برحسب درصد وزن بذر)
1    
2    
3    
4    

2- سرعت جوانه‌زنی بالا

باعث می‌شود تا سیستم ریشه‌دهی به سرعت تقویت شود و گیاه از رطوبت استفاده کرده و بهتر مستقر شود.

3- داشتن کولئوپتیل قوی و طویل

هرچه قدر طول کولئوپتیل (غلاف جوانه اولیه) طویل‌تر باشد، عمق کاشت را می‌توان بیشتر در نظر گرفت. مسلم است که هر چقدر عمق کاشت بیشتر باشد، دسترسی ریشه به آب بیشتر و توسعه ریشه نیز بیشتر خواهد شد. همچنین یقه (یا طوقه) در عمق پایین‌تری از سطح خاک تشکیل می‌شود. در این حالت مقاومت به سرما بیشتر شده و تعداد پنجه‌ها کم می‌شوند. ارقام پابلند، کلئوپتیل طویل‌تری دارند (شکل 14)

غلاف یا پوشش جوانه اولیه (کلئوپتیل) در غلات
شکل 14- غلاف یا پوشش جوانه اولیه (کلئوپتیل) در غلات

4- داشتن سرعت بالای رشد ریشه‌ها

در این حالت زودتر به رطوبت دسترسی پیدا کرده و گیاه بهتر استقرار پیدا می‌کند و وضعیت سبز مزرعه بهتر است. (شکل 15)

سرعت رشد، فرم، عمق نفوذ و گسترش ریشه در گیاهان مختلف، متفاوت است.
شکل 15- سرعت رشد، فرم، عمق نفوذ و گسترش ریشه در گیاهان مختلف، متفاوت است.

5- زودرسی

وقتی گیاه زودرس باشد به شرایط گرم و خشک آخر بهار و تابستان در برخی از سال‌ها، برخورد نمی‌کند. در واقع نوعی فرار یا اجتناب از خشکی دارد. در مناطقی با زمستان‌های معتدل و گرمای زودرس بهاره، ارقام زودرس به گرمای بهار برخورد نمی‌کنند. در برخی از موارد ارقام متوسط رس برتری دارند زیرا در صورت عدم بروز خشکی، استفاده از توانمندی‌های محیط در آنها بیشتر است.

پژوهش (صفحه 86 کتاب درسی)

 

آیا در منطقه شما تمام گندم‌ها کشت آبی یا دیم در یک زمان می‌رسند. علل تغییر در زمان رسیدگی گندم در منطقه خود را بررسی و گزارش کنید.

6- مقاومت به خشکی گیاهان با داشتن یا ایجادکردن برخی از ویژگی‌های ظاهری

کاهش سطح برگ (مثلاً لوله‌ای، کوتاه و نازک، عمود قرارگرفتن برگ‌ها)، کاهش تعداد روزنه‌ها و موقعیت آنها (قرارگرفتن روزنه‌ها در سطح زیرین برگ و داخل فرورفتگی‌ها)، بسته‌شدن روزنه‌ها در روز در تابش شدید)، افزایش ضخامت پوستک (کوتیکول)، افزایش تعداد کرک‌ها، تغییر شکل برگ و گاهی ساقه (مثل خار، ریشک)، توسعه عمقی ریشه، تناسب مطلوب بین ریشه و تاج گیاه، همچنین افزایش بازده فتوسنتزی (یعنی به ازای آبی که مصرف می‌کند ماده خشک بیشتری تولید کند). نسبت به خشکی مقاومت‌تر می‌شوند.

7- مقاومت به بیماری‌ها

مقاومت به زنگ‌ها بخصوص زنگ سیاه که در شرایط گرم و خشک شایع است برای غلات دیم بسیار مهم است. (شکل 16)

رقم مقاوم و حساس به بیماری زنگ
شکل 16- رقم مقاوم و حساس به بیماری زنگ

8- شاخص برداشت بالایی داشته باشد.

فورمول شاخص برداشت

یعنی گیاه، ماده خشک بیشتری را به دانه‌ها اختصاص دهد. (عملکرد اقتصادی بالاتر). معمولاً ارقام پاکوتاه شاخص برداشت بالایی دارند اما در دیم صفت پابلندی مطلوب است. زیرا خشکی و نور شدید هر دو باعث کوتاهی می‌شوند. در نتیجه ارقام پابلند در این شرایط کوتاه‌تر شده و به حد مناسب می‌رسند.

9- نسبت R/S (ریشه به شاخه) بالایی داشته باشد.

این نسبت باید از طریق افزایش صورت کسر به دست آید.

10- تولید پنجه کمتر

گیاه انتخابی برای دیم‌کاری باید پنجه‌های کمی تولید کند. در غیر این صورت پنجه‌های زیاد باعث می‌شود تا ابتدای فصل رشد، رطوبت زیادی از خاک خارج و صرف شاخ و برگ شود و در اواخر فصل برای ذخیره اندام‌های ذخیره‌ای (عملکرد) گیاه با کمبود رطوبت مواجه شود. (شکل 17)

پنجه در ارقام دیم کمتر است
شکل 17- پنجه در ارقام دیم کمتر است

11- دارا بودن اندام‌های فتوسنتزی غیربرگی

مثل سیخک یا ریشک در گندم و جو. (شکل 18)

این اندام‌ها ضمن انجام فتوسنتز با حداقل تعرق به دلیل سطح کم، مواد فتوسنتزی مستقیماً به دانه می‌دهند (نزدیک‌ترین عضو به دانه). از سوی دیگر آخرین عضوی از گیاه هستند که خشک می‌شوند بنابراین تا آخرین لحظه فتوسنتز کرده و روی دانه سایه‌اندازی دارند. برخی از مطالعات نشان می‌دهد که تا 12 درصد وزن خشک دانه‌ها از فتوسنتز ریشک‌ها به دست می‌آید.

سیخک در برخی از غلات
شکل 18- سیخک در برخی از غلات

فعالیت (صفحه 88 کتاب درسی)

 

با استفاده از منابع معتبر مربوط به ده سال اخیر، ارقام زراعی معرفی شده برای دیم را پیدا کرده و نام، مشخصات، مناطق مورد توصیه آنها را در قالب جدولی تنظیم و گزارش نمایید.

آماده‌سازی زمین در دیم‌کاری

در درس خاک‌ورزی با اصول و عملیات آماده‌سازی زمین یا تهیه بستر کاشت آشنا شدید. البته افزون بر جنبه‌های نظری، به فعالیت‌های عملی نیز پرداختید. خاک‌ورزی در دیم با زراعت آبی تفاوت‌های اساسی دارد. مهم‌ترین هدف عملیات خاک‌ورزی در زراعت دیم، جذب و نگهداری رطوبت همزمان با پیشگیری از فرسایش خاک است. بنابراین ماشین‌های خاک‌ورزی مبتنی برای این اهداف ساخته و معرفی شده‌اند.

ماشین‌های خاک‌ورز مجزا (منفرد) یا ترکیبی تمام سطح زمین دیم

ماشین‌هایی هستند که تمام سطح زمین را در حیطۀ عمل خود قرار می‌دهند.

گاو آهن قلمی یا چیزل (Chisel)

نوعی گاو آهن شکافنده می‌باشد (شکل 19). به ترتیبی که در خاک تا عمق حدود 25 سانتی‌متر شکافی ایجاد می‌کند اما خاک را بر نمی‌گرداند. گاو آهن ایرانی، که از افتخارات طراحی و مهندسی پیشنیان ما بوده است نیز به همین ترتیب عمل می‌کرده است. در اثر عملکرد این ماشین سختی زمین شکسته شده و نفوذ آب و هوا به درون آن ممکن می‌گردد. با توجه به اینکه خاک بر نمی‌گردد، رطوبت خاک حفظ شده و در معرض تبخیر قرار نمی‌گیرد. با این روش از شخم، بخش بزرگی از بقایای گیاهی نیز در سطح زمین حفظ می‌گردد. کاربرد گاوآهن قلمی یا اسکنه‌ای بیشتر در پاییز و به‌صورت عمیق می‌باشد.

 گاوآهن قلمی (اسکنه‌ای یا چیزل) به صورت غیرترکیبی (مجزا)
شکل 19- گاوآهن قلمی (اسکنه‌ای یا چیزل) به صورت غیرترکیبی (مجزا)

گاوآهن پنجه غازی یا سوئیپ (Sweep)

این گاوآهن از نظر شکل و ساختار همانند گاوآهن قلمی است با این تفاوت که نوک واحدهای عمل‌کننده به جای اسکنه به‌صورت پنجه غاز (شکل 20) بوده و قابل تعویض با یکدیگر هستند. به عبارتی پنجه غازی همانند کولتیواتور مزرعه یا پنجه‌ها، عمل می‌کنند. بنابراین فرورفت آنها در خاک محدود بوده (20-15 سانتی‌متر) می‌باشد. کاربرد پنجه غازی‌ها در سال‌های آیش در فصل زمستان و بهار یا در فواصل تقریباً طولانی بین بارندگی‌ها، برای شکستن سله سطح زمین، قطع لوله مویین و ایجاد لایه‌ای از خاک به عنوان مالچ خاکی، رایج بوده و نقش مهمی در مهار علف‌های هرز، حفاظت از رطوبت خاک و ذخیره آن برای سال رویش دارد.

 گاوآهن پنجه غازی
شکل 20- گاوآهن پنجه غازی

گاوآهن نیمه برگردان

این گاوآهن همانند گاوآهن برگردان است با این تفاوت که سوک آن کوچک‌تر و صفحه برگردان آن تغییر کرده است تا خاک حاصل از شخم بر نگردد (شکل 21) بنابراین رطوبت عمقی در معرض آفتاب و تبخیر قرار نمی‌گیرد. همچنین بخش بزرگی از بقایای گیاهی در روی سطح خاک شخم خورده باقی مانده و نقش حفاظتی خود را ایفا می‌کنند. عمق شخم آن بین 7 تا 15 سانتی‌متر و عرض کار آن متفاوت است زیرا به صورت 3 تا 6 خیشه ساخته شده‌اند.

گاوآهن نیمه برگردان
شکل 21- گاوآهن نیمه برگردان

خاک‌ورز مرکب تمام سطح مزرعه

این ماشین در واقع ترکیبی از دو یا چند ماشین (شکل 22) بوده بنابراین با یک بار حرکت دو یا چند عمل از عملیات خاک‌ورزی را در تمام سطح زمین دیم، انجام می‌دهند. براین اساس تعداد تردد ماشین در سطح زمین را کاهش داده و به همین علت کمتر موجب فشردگی و تخریب خاک می‌گردند.

گاوآهن قلمی با کلوخ‌شکن لوله‌ای
شکل 22- گاوآهن قلمی با کلوخ‌شکن لوله‌ای

در انواعی از ماشین‌های مرکب، تمام عملیات خاک‌ورزی با یکبار حرکت ماشین خاک‌ورز مرکب انجام می‌شود. به این ترتیب که دو ردیف گاوآهن پنجه غازی در جلو، یک ردیف دیسک سبک در وسط و یک غلتک در عقب دستگاه نصب شده است. (شکل 23)

 ماشین‌های مرکب خاک‌ورزی
شکل 23- ماشین‌های مرکب خاک‌ورزی

تیغه‌های پنجه غازی عملیات خاک‌ورزی اولیه (شخم) سبک را انجام می‌دهد، دیسک‌های وسط، کلوخه‌های ایجادشده توسط گاوآهن قلمی را خرد کرده و غلتک انتهایی عمل نرم‌کردن، تسطیح، و فشرده‌کردن بستر بذر را انجام می‌دهد.

خاک‌ورز مرکب قسمتی از سطح مزرعه

این نوع ماشین‌های خاک‌ورز، قسمتی از سطح مزرعه که محل خطوط یا ردیف‌های کاشت باشند را خاک‌ورزی می‌نمایند و بقیه سطح مزرعه دست نخورده باقی می‌ماند. (شکل 24) این نوع خاک‌ورزی را، نواری می‌گویند. با اینکه مزایای زیادی دارد اما در کشور ما هنوز رواج چندانی پیدا نکرده است.

خاک‌ورزی نوارهایی از سطح زمین (راست) و مزرعه حاصل از خاک‌ورزی نواری (چپ)
شکل 24- خاک‌ورزی نوارهایی از سطح زمین (راست) و مزرعه حاصل از خاک‌ورزی نواری (چپ)

آنچه در کشور ما به عنوان خاک‌ورزی نواری نامیده می‌شود، کاشت نوارهایی از زمین به عرض مثلا 5-4 برابر عرض برداشت کمباین و آیش گذاشتن نواری به همین عرض می‌باشد. (شکل 25). این نوارها در سال‌های بعد جابه‌جا می‌شوند. این روش‌ها هم محاسن زیادی به ویژه در کنترل فرسایش دارد.

نوعی کشت نواری برای حفاظت از اراضی دیم
شکل 25- نوعی کشت نواری برای حفاظت از اراضی دیم

تهیه زمین در زراعت دیم

خاک‌ورزی در دیم مبتنی بر اصول خاک‌ورزی حفاظتی است.

انواع خاک ورزی حفاظتی

1- سیستم‌های بدون شخم:

یعنی بدون خاک‌ورزی. این روش در زمین‌های سست، حاصلخیز و با مواد آلی مناسب انجام می‌شود، کارنده صرفا نقاط کاشت را نرم کرده و می‌کارد. این سیستم در کشور ما به طور محدود انجام شده است. (شکل 26)

 کاشت در زمین کلشی بدون خاک‌ورزی
شکل 26- کاشت در زمین کلشی بدون خاک‌ورزی

2- خاک‌ورزی کمینه: 

که در این حالت استفاده از ادوات به حداقل خود می‌رسد. به ترتیبی که میزان بقایای گیاهی مانده روی سطح زمین بین 30-15 درصد خواهد بود. عمق عملیات نیز محدود به 15 سانتی‌متر سطحی است (شکل 27)

خاک‌ورزی کمینه (حداقل)
شکل 27- خاک‌ورزی کمینه (حداقل)

3- خاک‌ورزی کلشی:

در این حالت عملیات طوری انجام می‌شود که بیش از 30 درصد از بقایای گیاهی در سطح زمین باقی بمانند (شکل 28). این روش خاک‌ورزی شخم بستر یا خاک‌ورزی نواری نامیده می‌شود. در این نوع از خاک‌ورزی فقط بستر خطوط یا ردیف‌های کاشت، خاک‌ورزی شده و در سایر سطوح (بین ردیف) بقایا به طور کامل (بیش از 70 درصد) باقی می‌مانند (شکل 29)

خاک‌ورزی کلشی
شکل 28- خاک‌ورزی کلشی
نمای مزرعه حاصل از خاک‌ورزی شخم بستر یا خاک‌ورزی نواری
شکل 29- نمای مزرعه حاصل از خاک‌ورزی شخم بستر یا خاک‌ورزی نواری

اصول اساسی خاک‌ورزی حفاظتی

تمام روش‌های خاک‌ورزی حفاظتی بر دو اصل اساسی زیر است:

- پرهیز از لخت‌کردن سطح خاک با حفظ کاه و کلش
- پرهیز از به هم‌زدن خاک یا به حداقل رساندن آن است.

نتیجه نهایی خاک‌ورزی حفاظتی:

- کاهش مصرف انرژی
- افزایش ماده آلی خاک
- پیشگیری از فرسایش خاک
- بالابردن حاصلخیزی و توان تولید خاک
- رسیدن به کشاورزی پایدار

انواع کلش

1- کلش ایستاده:

که عملاً ساقه به ریشه‌اش متصل است.

2- کلش خوابیده:

یعنی ارتباط ساقه با ریشه قطع شده و روی زمین خوابیده است. (شکل 30)

موقعی که فرسایش بادی بیشتر باشد بهتر است کلش ایستاده باشد. اگر فرسایش آبی بیشتر باشد، ترکیبی از کلش خوابیده و ایستاده بهتر است.

کلش خوابیده (راست) وکلش ایستاده (چپ)
شکل 30- کلش خوابیده (راست) و کلش ایستاده (چپ)

نقش و اهمیت کاه و کلش

وجود کلش یا مالچ کلشی به مقدار کافی در سطح زمین همراه با کنترل بهینه علف‌های هرز باعث می‌شود که:

- میزان نفوذپذیری آب افزایش یابد.
- روان آب کنترل شود.
- تبخیر کاهش یابد.
- ذخیره رطوبت خاک افزایش پیدا کند.
- دمای خاک کاهش یابد (با افزایش بازتابش نور به خاطر رنگ روشن کلش).
- ساختمان خاک حفظ شود (با پیشگیری از برخورد مستقیم قطرات باران به خاک و ممانعت از روان آب).
- شوری خاک کاهش یابد (با افزایش نفوذ و کاهش تبخیر).
- درصد جوانه‌زنی بذر و استقرار گیاهک‌ها افزایش می‌یابد.
- عملکرد محصول افزایش یابد.
- بهره‌برداری از خاک تداوم یابد (کشاورزی پایدار).

فعالیت: اجرای عملیات خاک‌ورزی کمینه در فصل پاییز (صفحه 94 کتاب درسی)

 

ابزار، وسایل و امکانات مورد نیاز: تراکتور، گاو آهن قلمی، گاوآهن پنجه غازی، جعبه آچار مکانیک عمومی، جعبه کمک‌های اولیه، لباس مناسب کار، تجهیزات ایمنی فردی، زمین مناسب کاشت دیم.

مراحل انجام کار:

1- آماده به کار شوید.
2- همراه هنرآموز به محل کاشت دیم مراجعه کنید. شرایط خاک (درصد رطوبت، امکان نفوذ سوک در خاک، فاصله زمانی شخم تا کاشت و...) و اقلیم را برای اجرای شخم بررسی و اعلام نظر نمایید.
3- نظر هنرآموز را جویا شوید. در صورت تأیید مناسب‌بودن زمان اجرای شخم، موارد زیر را به ترتیب ادامه دهید.
4- همراه هنرآموز به محل نگهداری ماشین‌ها و ادوات کشاورزی واحد آموزشی خود مراجعه کنید.
5- گاوآهن قلمی مورد بررسی قرار داده و آماده به کار نمایید.

6- تراکتور را تحویل گرفته و پس از وارسی‌های اولیه و رفع عیب‌های احتمالی، روشن کرده و به محل گاوآهن هدایت کنید.
7- گاوآهن قلمی را به تراکتور متصل کنید و تنظیمات طولی، عرضی و تعادلی آن را انجام دهید.

8- تراکتور حامل گاوآهن قلمی توسط فرد صاحب صلاحیت به زمین تعیین شده برای کاشت دیم، هدایت شود.
9- حدود زمین را مشخص کنید. در راستایی که عمود بر جهت شیب است شروع به اجرای شخم نمایید. (شکل 31)

  اجرای نیمه شخم پاییزه با گاوآهن قلمی
شکل 31- اجرای نیمه شخم پاییزه با گاوآهن قلمی

10- پس از کمی پیشروی، بایستد و تنظیمات (همپوشانی واحدها، عمق عمل یکسان، عمق عمل برابر حد تعیین شده و...) وارسی کرده پس از تأیید یا اصلاح ادامه کار دهید.
11- با رسیدن به انتهای قطعه، همانند روش شخم مداوم، از مجاور ردیف رفت، برگشت کرده و شخم‌زدن را ادامه دهید.
12- به نوبت در اجرای شخم مشارکت کنید به ترتیبی که تمام افراد به حد مهارت برسند.

فعالیت: انجام عملیات داشت قبل از کاشت یا ضمن داشت در اراضی آیش (صفحه 95 کتاب درسی)

 

با همان امکانات، روش و ترتیبی که در عملیات پیشین گفته شد اما این بار با گاوآهن پنجه غازی در فاصله زمانی بین بارندگی‌ها به محض سله‌بستن سطح زمین یا رویش بیش از حد علف‌های هرز اقدام به شخم سطحی (کمتر از 15 سانتی‌متر) نمایید.

انجام عملیات خاک‌ورزی با ماشین‌های مرکب مطلوب آن است که تمام روش‌های خاک‌ورزی حفاظتی توسط واحدهای آموزشی به اجرا گذاشته شود. براین اساس اگر ماشین‌های مرکب‌ (شکل 32) در دسترس بود اولویت عملیات استفاده از این روش‌ها می‌باشد. به لحاظ محدودیت‌ها، اجرای تمام روش‌ها الزامی نمی‌باشد. بدیهی است که اجرای هر روش همراه با شناسایی اجزای آماده به کارکردن ماشین، اتصال و نصب، تنظیمات اولیه و مزرعه‌ای، و کاربرد ماشین در مزرعه خواهند بود.

 نمونه ماشین مرکب خاک‌ورزی
شکل 32- نمونه ماشین مرکب خاک‌ورزی

ماشین عمیق کار دیم

ماشین‌های کشت مستقیم

ماشین‌های کاشت مستقیم (بدون نیاز به عملیات خاک‌ورزی) جهت استفاده در زمین‌های دیم و آبی طراحی شده است تصاویر (33، 34 و 35)، تعداد ردیف‌های کاشت بین 9 تا 17 و فواصل کاشت بین 12 تا 100 سانتی‌متر قابل تنظیم می‌باشد. این دستگاه مجهز به موزع شیاردار مورب بوده که ضمن یکنواختی و دقت بالا در ریزش، قابلیت کاشت انواع بذر مانند: گندم، جو، کلزا، یونجه، شبدر، اسپرس، یولاف، ارزن، کنجد، چاودار، لوبیا و نخود را دارا می‌باشد.

سیستم تنظیم ریزش بذر این دستگاه به گونه‌ای طراحی شده است که با حذف گیربکس علاوه بر کاهش وزن و هزینه‌های نگهداری و تعمیرات به دلیل پیوسته‌بودن حرکت محور موزع‌ها، یکنواختی مطلوبی را در ریزش بذر ایجاد می‌نماید. افزون بر دقت بالا در تنظیم، به کارگیری این سیستم بسیار آسانتر از گیربکس می‌باشد. سیستم فنربندی واحدهای کارنده این دستگاه از نوع لاستیکی بوده که ضمن عملکرد مناسب هنگام برخورد با موانع، دقت بالایی در یکنواختی عمق کاشت به وجود می‌آورد.

عمق کار دستگاه توسط چرخ‌های انتقال نیرو در هر دو سمت دستگاه به آسانی قابل تنظیم است که با استفاده از آنها امکان کاشت بذر و کود از عمق 2 الی 10 سانتی‌متر فراهم می‌شود. جهت کالیبراسیون بذر و کود سینی مخصوصی در دستگاه تعبیه شده که به سهولت امکان کالیبراسیون درجا (با آچار مخصوص) و همچنین کالیبراسیون واقعی به واسطه حرکت در زمین را فراهم می‌نماید. این دستگاه مجهز به چرخ پرس یا پوشاننده بوده که با توجه به شرایط زمین و همچنین نوع بذر بنا به توصیه کارشناسان قابل تنظیم می‌باشد.

 نمونه‌ای ماشین کاشت مستقیم مکانیکی مناسب جهت کشت دیم مدل: rock-3000
شکل 33- نمونه‌ای ماشین کاشت مستقیم مکانیکی مناسب جهت کشت دیم مدل: rock-3000
کودکار و بذرکار کاشت مستقیم دیم مدل: KBDFN-21-21-420+P
شکل 34- کودکار و بذرکار کاشت مستقیم دیم مدل: KBDFN-21-21-420+P
کودکار بذرکار کشت مستقیم دیم مدل شاهین 2500
شکل 35- کودکار بذرکار کشت مستقیم دیم مدل شاهین 2500

ماشین کاشت بعد از خاک‌ورزی

این ماشین پس از انجام عملیات خاک‌ورزی در بستری فراهم شده قابلیت کشت دارند (شکل 36).

انواعی از ماشین‌های عمیق کار پرسی دیم
شکل 36- انواعی از ماشین‌های عمیق کار پرسی دیم

در این نوع از ماشین‌ها نیز تنوع از جنبه‌های مختلف وجود دارد. این ماشین‌ها، بذر و کود را به‌صورت مجزا و در خطوط موازی قرار می‌دهند. بذر به‌صورت یکنواخت در عمق‌های مناسب خاک کاشته شده و روی آن پوشانده می‌شود. با فشار چرخ‌های پرس چسبندگی مطلوبی بین بذر و خاک پیرامون برقرار می‌گردد. در نتیجه بذر به خوبی از خاک جذب رطوبت می‌کند. عمیق کارهای دیم توسط شرکت‌های مختلف داخلی در مدل‌های متنوع ساخته و عرضه می‌گردد. برخی از مشخصات این نوع ماشین‌ها در جدول 1 مشاهده می‌کنید.

برخی از مشخصات نمونه‌هایی از ماشین‌های کاشت دیم
جدول 1- برخی از مشخصات نمونه‌هایی از ماشین‌های کاشت دیم

ساختمان ماشین‌های کاشت

ماشین‌های کاشت دیم از نظر ساختار و عملکرد، شباهت‌های بسیار زیادی با ماشین‌های خطی کار آبی و برخی از ماشین‌های ردیف کار دارند. بنابراین در اینجا به تشریح ساختمان و عملکرد اجزای آنها خیلی پرداخته نمی‌شود.

اجزای ساختمانی ماشین‌های کاشت دیم

1- شاسی
2- چرخ‌ها
3- مخزن
4- لوله‌های سقوط کود و بذر
5- چرخ‌های فشاردهنده بذر (پرسی)
6- اهرم تنظیم فشار چرخ‌های پرسی
7- سینی کالیبراسیون
8- فنرهای نگهدارنده چرخ‌های پرسی
9- مخزن کود
10- شیار بازکن‌ها
11- نقاط اتصال به تراکتور
12- فنرهای ضربه‌گیر شیاربازکن‌ها
13- دریچه‌ها
14- فلاپی
15- موضع‌ها
16- محور موزع‌ها
17- جعبه‌دنده تنظیم ریزش کود
18- جعبه‌دنده تنظیم ریزش بذر
19- اهرم تنظیم عمق کاشت (شکل 37، 38 و 39)

ساختمان ماشین کاشت دیم
شکل 37- ساختمان ماشین کاشت دیم
 جعبه دنده تنظیم ریزش بذر
شکل 38- جعبه دنده تنظیم ریزش بذر
شکل 39- اهرم تنظیم عمق کاشت
شکل 39- اهرم تنظیم عمق کاشت

فعالیت: مروری بر ساختمان ماشین‌های کاشت دیم (صفحه 100 کتاب درسی)

 

همراه هنرآموز خود به محل نگهداری ماشین‌های مخصوص دیم وارد شوید. ضمن شناسایی عنوان آنها، ساختمان و اجزای ماشین بازشناسی نمایید. ضمناً پیگیری نمایید ماشین مورد بررسی از نظر کدام جزء یا ویژگی با اجزای تشریح شده در این شکل‌ها، شباهت یا تفاوت دارند.

آماده‌کردن ماشین‌های کاشت دیم

قبل از استفاده از ماشین‌ها از جمله ماشین کاشت باید ضمن بررسی سلامت اجزا و رفع معایب احتمالی، اقدام به تمیزکردن و آماده به کارکردن آنها نمود.

فعالیت: آماده به کارکردن ماشین‌های کاشت دیم (صفحه 100 کتاب درسی)

 

ابزار، مواد و امکانات مورد نیاز: ماشین کاشت دیم، لباس مناسب کار، تجهیزات ایمنی فردی، جعبه کمک‌های اولیه، انواع روان‌کننده‌ها بر حسب دفترچه راهنمای سرویس و نگهداری، گریس پمپ، قیف، جعبه ابزار مکانیک عمومی، روغندان، لوازم یدکی معمول، دفترچه راهنمای سرویس و نگهداری ماشین، امکانات ثبت مشاهدات (نوشتاری، عکس، فیلم)، پارچه تنظیف.

مراحل انجام کار:

1- لباس مناسب کار بپوشید.
2- همراه هنرآموز به محل نگهداری ماشین عمیق کار دیم وارد شوید.
3- پوشش ماشین را برداشته و در مخزن‌ها را باز کنید. مخزن یا مخازن بذر و کود را بررسی کرده و هر نوع جسم خارجی را از آن خارج کرده و تمیز کنید. (شکل 40)

برداشتن روکش ماشین و تمیز کردن داخل مخزن و مخزن
شکل 40- برداشتن روکش ماشین و تمیز کردن داخل مخزن و مخزن

4- روغن مخزن جعبه دنده را وارسی کرده و برحسب نظر هنرآموز و دفترچه راهنمای دستگاه، روغن آن را تعویض یا پر کنید. (شکل 41)

جهت پرکردن مخزن جعبه دنده از روغن، ابتدا پیچ $(A')$ را باز کرده سپس به اندازه‌ای روغن به مخزن اضافه کنید که روی پیچ (B) روغن مشاهده شود. جهت تخلیه روغن جعبه دنده از پیچ (C) استفاده کنید.
شکل 41- جهت پرکردن مخزن جعبه دنده از روغن، ابتدا پیچ (A) را باز کرده سپس به اندازه‌ای روغن به مخزن اضافه کنید که روی پیچ (B) روغن مشاهده شود. جهت تخلیه روغن جعبه دنده از پیچ (C) استفاده کنید.

5- با مطالعه دفترچه راهنمای دستگاه، گریس خورهای دستگاه را مشخص کرده و گریس‌کاری نمایید. (شکل 42)

 برخی از گریس‌خورهای کارنده‌های دیم. گریس خو‌رها برحسب دستگاه تفاوت دارند. اغلب کلاج‌ گیربکس دارند، چرخ جلو، یاتاقان های چدنی، و سامانه تنظیم کارنده‌ها دارای گریس‌خور هستند.
شکل 42- برخی از گریس‌خورهای کارنده‌های دیم. گریس خو‌رها برحسب دستگاه تفاوت دارند. اغلب کلاج‌ گیربکس دارند، چرخ جلو، یاتاقان‌های چدنی، و سامانه تنظیم کارنده‌ها دارای گریس‌خور هستند.

6- زنجیره‌ها و توپی‌های انتقال نیرو را به خوبی روغن‌کاری کنید. (شکل 43)

 روغن‌کاری چرخ دنده‌ها
شکل 43- روغن‌کاری چرخ دنده‌ها

7- باد چرخ‌ها را تنظیم نمایید. (شکل 44)

 تنظیم باد چرخ‌های دستگاه
شکل 44- تنظیم باد چرخ‌های دستگاه

8- تمامی نقاط اتصال را بررسی کرده و آچارکشی نمایید. (شکل 45)

 آچارکشی نقاط اتصال اجزا و قطعات
شکل 45- آچارکشی نقاط اتصال اجزا و قطعات

9- لوله‌ها، شیلنگ‌ها و بست آنها بررسی و بر حسب نیاز، تعویض، ترمیم و محکم کنید. (شکل 46)

شکل 46- ماشین کاشت دیم دارای لوله‌ها و شیلنگ‌های متعددی اغلب با بست پیچی یا پرسی هستند

10- هرگونه اشکال در ساختمان دستگاه را به هنرآموز خود گزارش دهید.
11- از توضیحات هنرآموز، مشاهدات و یافته‌های خود گزارشی تهیه کرده و آماده ارائه نمایید.

اتصال ماشین کارنده دیم به تراکتور

ماشین‌های کارنده دیم از نظر اتصال به دو گروه بزرگ سوار و کششی تقسیم می‌شوند (شکل 47). هر یک از این دو نوع برحسب تعداد ردیف‌ها، عرض کار، داشتن یا نداشتن گیربکس و سایر مشخصات، دارای وزن‌های متنوعی هستند. بنابراین به تراکتورهای با توان متفاوت برای اتصال و کار، نیاز دارند. بر این اساس قبل از اتصال به این ویژگی‌ها که در بروشور دستگاه آمده است توجه نمایید (جدول 1)

خطی کارهای سوار و کششی در دیم‌کاری
شکل 47- خطی کارهای سوار و کششی در دیم‌کاری

فعالیت: اتصال ماشین ردیف کار به تراکتور (صفحه 104 کتاب درسی)

 

ابزار، وسایل، مواد و امکانات مورد نیاز: ماشین بذرکار پنوماتیکی، تراکتور متناسب با مشخصات ردیف کار، پارچه تنظیف، لباس و کفش مناسب کار، تجهیزات ایمنی و بهداشتی فردی، امکانات نوشتاری و تهیه عکس و فیلم، جعبه کمک‌های اولیه، پین‌ها و لوازم یدکی معمول

مراحل انجام کار:

1- لباس مناسب کار پوشیده و همراه هنرآموز به واحد نگهداری ماشین‌های کشاورزی هنرستان وارد شوید.
2- یک دستگاه تراکتور تحویل گرفته، سلامت آن را بررسی و آماده به کار نمایید.
3- با رعایت اصول ایمنی و فنی تراکتور را روشن کرده و به محل نگهداری ماشین عمیق کار، هدایت نمایید.
4- همانند تمام ماشین سوار، ماشین دیم کار سوار به ترتیب یعنی ابتدا بازوی سمت چپ، آنگاه بازوی سمت راست را متصل کرده پین‌ها را قفل نمایید. بعد برحسب مدل، گاردان را متصل کنید. در آخر بازوی وسط را متصل کرده و ضمن جازدن پین مربوطه آن را قفل نماید (شکل 48).

ابتدا اتصال بازوی چپ سپس بازوی سمت راست، چهارشاخ گاردان و نهایتاً بازوی وسط
شکل 48- ابتدا اتصال بازوی چپ سپس بازوی سمت راست، چهارشاخ گاردان و نهایتاً بازوی وسط

5- برای اتصال ماشین‌های کارنده کششی (شکل 49) ابتدا در حالی که چرخ جلو (فرمان) آزاد است (تحت فشار هیدرولیک نمی‌باشد)، نقطه یا نقاط اتصال را به مالبند ثابت متصل کرده پس ازآن اقدام به وصل‌کردن شیلنگ‌های هیدرولیک رابطه نمایید.

 ماشین دیم کار کششی با تک نقطه اتصال و شیلنگ‌های هیدرولیک
شکل 49- ماشین دیم کار کششی با تک نقطه اتصال و شیلنگ‌های هیدرولیک

تنظیم اولیه ماشین ردیف کار

ماشین‌های بذرکار دیم به ویژه انواع مرکب کود و بذرکار با عرض کار بالاتر، ماشین‌های نسبتا سنگینی هستند. بنابراین پس از اتصال و قبل از جابه‌جایی یا پیش از پرکردن کود و بذر و حرکت به سمت مزرعه بایستی از نظر طولی، عرضی و تعادلی تنظیم گردد. این گونه تنظیمات را پیش‌تر آموخته‌اید. (شکل 50)

برای تراز عرضی از پشت و برای تراز طولی از بغل به دستگاه نگاه کنید.
شکل 50- برای تراز عرضی از پشت و برای تراز طولی از بغل به دستگاه نگاه کنید.

فعالیت: تراز عرضی، طولی و تعادلی (صفحه 105 کتاب درسی)

 

پس از اتصال ماشین ردیف کار، آن را در حالی که در زمین صاف مستقر کرده و بالا آورده‌اید از بغل و پشت دستگاه نگاه کنید. باید نسب به افق تراز باشند. دستگاه را با دست حرکت داده تا میزان لقی یا تعادل آن مشخص گردد. آن را از نظر طولی، عرضی و تعادلی تنظیم نمایید.

بخاطر بیاورید: تراز عرضی توسط بازوهای تحتانی و تراز طولی توسط بازوی وسط انجام می‌شود و تنظیم تعادل دستگاه با سفت‌کردن زنجیرهای مهار بازوها، صورت می‌گیرد.

تنظیم عمق کاشت

چنان که پیش‌تر گفته شد عمق کاشت در دیم نسبت به زراعت آبی بیشتر است. اما بر حسب نوع زمین، نوع بذر، شرایط منطقه باز هم تفاوت داشته و لازم به تنظیم می‌باشد. کارخانه سازنده برای آسانی و سادگی کار، اهرمی را در ماشین قرار داده است. با چرخاندن این اهرم عمق کاشت به راحتی قابل تنظیم و توسط نشانگر مجاور اهرم قابل اندازه‌گیری می‌باشد. (شکل 51)

آزادکردن ضامن و تنظیم عمق کاشت با چرخش اهرم
شکل 51- آزاد کردن ضامن و تنظیم عمق کاشت با چرخش اهرم

فعالیت: تنظیم عمق کاشت (عمق شیار کاشت) (صفحه 106 کتاب درسی)

 

1- اهرم تنظیم عمق کاشت را در ماشین کارنده بازشناسی کنید.
2- عمق مناسب کاشت را برحسب شرایط موجود از هنرآموز خود بپرسید.
3- ضامن را آزاد کرده و با چرخاندن اهرم مربوطه به عمق توصیه شده برسید.
4- پس از تنظیم عمق، اهرم را قفل کنید. (شکل 51)

تنظیم عمق شیاربازکن

با تنظیم عمق عمل شیارباز‌کن نیز می‌توان روی عمق کاشت تأثیر گذاشت در برخی از ماشین‌ها هر یک از واحدهای شیاربازکن توسط دو پیچ در روی تیرافزار محکم شده‌اند (شکل 52) در برخی دیگر مجهز به یک فنر می‌باشند. که این فنر قابل باز (شل‌کردن) و بستن (تحت فشاردادن) می‌باشد. (شکل 53)

شیار بازکن مستقرشدن با پیچ روی تیر افزار
شکل 52- شیاربازکن مستقرشدن با پیچ روی تیرافزار
شیاربازکن و مهره نگهدارنده فنر و تنظیم فشار
شکل 53- شیاربازکن و مهره نگهدارنده فنر و تنظیم فشار

بیندیشید (صفحه 107 کتاب درسی)

 

سوراخ نشان داده شده در (شکل 54) چه نقشی می‌تواند داشته باشد؟

سوراخ روی بازوی بیلچه شیاربازکن
شکل 54- سوراخ روی بازوی بیلچه شیار بازکن

تنظیم میزان فشار چرخ‌های فشاردهنده یا پرس

در اغلب ماشین‌های دیم همانند سایر خطی کارها، چرخ پرس مستقل نبوده بلکه یکپارچه و به هم پیوسته است (شکل 55). اما از طریق دیگر یعنی به وسیله سامانه هیدرولیکی و با بالا یا پایین‌تر آوردن ارتفاع ماشین کارنده، می‌توان روی عمق کاشت تأثیر گذاشت. توصیه آن است که این ارتفاع یک بار برای تمام سطح کاشت مزرعه تنظیم و تثبیت گردد.

چرخ‌های فشاردهنده بوشورت به هم پیوسته
شکل 55- چرخ‌های فشاردهنده بوشورت به هم پیوسته

مقدار بذر مصرفی در دیم

مقدار مصرف بذر در هکتار در اراضی دیم به جهت محدودبودن آب و ضعیف‌بودن قوه زمین یا درجه حاصل‌خیزی خاک کمتر از زراعت آبی می‌باشد و گاهی به بیش از نصف کاهش می‌یابد. با این حال بر حسب میزان بارندگی منطقه، رقم مورد کاشت، امکان یا عدم امکان آبیاری تکمیلی یا کمکی، آیش یا کشت‌بودن زمین در سال قبل، نوع محصول سال قبل، عمق خاک سطح‌الارض و سایر عوامل، مقدار بذر مصرفی تغییر کرده و با تحلیل این عوامل، تعیین می‌گردد.

گفت‌وگو کنید (صفحه 108 کتاب درسی)

 

هر یک از عوامل ذکر شده چگونه روی مقدار بذر مصرفی تأثیر می‌گذارند؟

واسنجی ماشین‌های کاشت دیم

واسنجی ماشین‌های عمیق کار پرسی دیم برای بذر و کود، همانند سایر خطی کار هم به‌صورت کارگاهی و هم به‌صورت مزرعه‌ای قابل انجام است.

فعالیت (صفحه 109 کتاب درسی)

 

ماشین عمیق کار دیم را برای شرایط مختلف (مقادیر مختلف بذر، نوع مختلف بذر، مقدار و نوع متفاوت کود، کشت مستقیم و خاک‌ورزی شده) واسنجی نمایید.

1- در انجام واسنجی به نوع ماشین، دفترچه راهنما و همچنین برچسب نصب شده روی ماشین توجه کنید. (شکل 56)

برچسب روی ماشین کارند در مورد تنظیمات کارنده
شکل 56- برچسب روی ماشین کارند در مورد تنظیمات کارنده

2- ساز و کارهای تنظیم را برحسب نوع ماشین کارنده و کارخانه سازنده، در ماشین بازیابی و شناسایی کنید. (شکل 57)

برخی از تجهیزات و ساز و کارهای تنظیم در انواعی از ماشین‌های کاشت دیم
شکل 57- برخی از تجهیزات و سازوکارهای تنظیم در انواعی از ماشین‌های کاشت دیم

گفت‌وگو و تحلیل کنید: درستی تشخیص سازوکارها، تشابه و تفاوت آنها از نظر ساختمان و عملکرد با ماشین‌های خطی کار آبی را از هنرآموز خود بپرسید. در صورت اشتباه در تشخیص، بار دیگر به بررسی ادامه داده و به‌طور گروهی تحلیل کنید.

3- نتایج واسنجی را به تفکیک نوع ماشین و نوع کود در گزارش کار تنظیم و آماده ارائه نمایید.

کاشت دیم با ماشین‌های خاص دیم‌کاری

اصول و عملیات کاشت گیاهان، در بسیاری از موارد شبیه به هم یا مشترک می‌باشد. اما بر حسب نوع گیاه، زمان کاشت، روش کاشت، هدف از کاشت تفاوت‌های اغلب جزیی و گاهی اساسی می‌دارد. کاشت دیم هم این‌گونه است. مهم‌ترین رمز موفقیت در دیم‌کاری وقت‌شناسی و موقعیت‌سنجی است. این مهارت‌ها که در بخش مهارت‌های غیرفنی قرار می‌گیرد به‌راحتی به دست نمی‌آید. نیاز به سال‌ها تجربه، تمرین و تکرار همراه با استفاده از دانش و به ویژه تجربه خبرگان و کارشناسان دارد. توصیه می‌شود که در این مسیر گام بردارید.

پژوهش (صفحه 110 کتاب درسی)

 

در منطقه شما چه گیاهانی، از هر گیاه کدام رقم یا ارقام به صورت دیم کاشته می‌شوند؟ در مورد هریک از گیاهان زمان کاشت و مقدار مصرف بذر، شاخص‌های تعیین زمان مناسب کاشت، نوع ماشین‌های مورد استفاده، انواع کودهای مصرفی، مقدار و زمان مصرف کودها را از دیم‌کاران با تجربه تحقیق کنید. با حضور در مزارع دیم، ضمن همیاری با کشاورزان تصاویری را تهیه کنید که بخشی از عملیات دیم‌کاری را نشان دهد. چنانچه اقداماتی در جهت حفاظت یا تخریب منابع طبیعی مشاهده نمودید، از آنها نیز عکس یا فیلم تهیه کرده در گزارش پژوهش خود منعکس کنید.

فعالیت: انجام عملیات کاشت (صفحه 110 کتاب درسی)

 

ابزار، وسایل، مواد و امکانات مورد نیاز: امکانات ثبت مشاهدات (نوشتاری، عکس، فیلم)، پارچه تنظیف، ماشین عمیق کار پرسی دیم (اعم مستقیم یا پس از خاک‌ورزی برحسب امکانات واحد آموزشی)، لباس مناسب کار، تجهیزات ایمنی فردی، جعبه کمک‌های اولیه، جعبه ابزار مکانیک عمومی، توصیه نامه برای نوع گیاه، نوع رقم، مقدار بذر و کود، عمق کاشت، زمان و محل و سطح زیر کاشت از هنرآموز

مراحل انجام کار:

1- لباس مناسب کار پوشیده و به تجهیزات ایمنی فردی (کلاه، دستکش و ...) مجهز شوید.
2- ماشین کارنده را آماده به کار نموده و ضمن متصل‌کردن به تراکتور، تنظیمات اولیه را انجام دهید.
3- متناسب با توصیه نامه هنرآموز، تنظیمات ضروری (مقدار ریزش بذر، عمق کاشت، طول علامت‌گذار،...) را پیشتر انجام داده‌اید، وارسی نمایید. (شکل 58)

 بخشی از تنظیمات که قبلاً انجام شده، در شروع عملیات کشت، وارسی می‌گردد
شکل 58- بخشی از تنظیمات که قبلاً انجام شده، در شروع عملیات کشت، وارسی می‌گردد

4- شرایط خاک (رطوبت، نرمی و ...) و شرایط اقلیمی به ویژه احتمال بارندگی را برای تعیین زمان کاشت بررسی و به تأیید هنرآموز برسانید.

گفت‌وگو کنید: چرا خشک‌بودن خاک در زمان کاشت دیم، بهتر از رطوبت اندک است؟

5- مخزن بذر ماشین کارنده را از بذر توصیه شده پر کنید. اهرم تنظیم برحسب اندازه بذر را دوباره بررسی و تنظیم کنید.
6- مخزن کود ماشین کارنده را از کود توصیه شده پر نمایید. اهرم تنظیم برحسب اندازه کود را دوباره بررسی و تنظیم کنید.

7- تراکتور حامل خطی کار را به رانندگی فرد دارای گواهینامه تراکتور به مزرعه دیم هدایت کنید.
8- اهرم‌های تنظیم را در درجاتی که در تنظیم‌ها به آن رسیده‌اید، قرار دهید (شکل 59)

 قراردادن اهرم‌های تنظیم در موقعیت‌هایی که در واسنجی تعیین شده‌اند.
شکل 59- قراردادن اهرم‌های تنظیم در موقعیت‌هایی که در واسنجی تعیین شده‌اند.

9- در ابتدای یک ضلع زمین زراعی قرار بگیرید. با اجازه هنرآموز کارنده را در موقعیت کار قرار داده، نشانگر را روی زمین قرار دهید و ضمن فعال‌کردن محورهای انتقال نیرو، شروع به کار کنید. (شکل 60)

 کاشت با ماشین عمیق کار پرسی دیم
شکل 60- کاشت با ماشین عمیق کار پرسی دیم

10- با رسیدن به انتهای زمین، پس از دورزدن در کنار ردیف برگشت قرار گیرید. به ترتیبی که چرخ جلو سمت ردیف رفت، روی شیار علامت‌گذار قرار گیرد. علامت‌گذار سمت رفت را بالا آورد و علامت‌گذار سمت دیگر را پایین بگذارید. آنگاه شروع به حرکت کرده و کاشتن را ادامه دهید.
11- به همین ترتیب و با رعایت نوبت ادامه کار داده و کشت دیم را انجام دهید. (شکل 61)

ادامه کاشت در اراضی دیم زار
شکل 61- ادامه کاشت در اراضی دیم‌زار

12- هر از چندگاهی مقدار موجودی بذر و کود مخزن‌ها را وارسی کرده و در صورت لزوم آنها را پر کنید.

گفت‌وگو کنید: در شکل 61 کارنده فاقد نشانگر است. در مورد چرایی موضوع گفت‌وگو کنید. چنانچه عرض دستگاه بیشتر بود، این روش بازهم قابل انجام بود؟

13- از توضیحات هنرآموز، مشاهدات و یافته‌های خود، گزارشی تهیه کرده و آماده ارائه نمایید.

سرویس‌های ضروری ماشین کاشت دیم

1- در پایان هر روز کاری چنانچه تراکتور در فضای باز خواهد ماند یا اینکه رطوبت محل نگهداری بالا می‌باشد، باقی مانده کود و بذر را به روشی که پیش‌تر آموخته‌اید تخلیه کنید. در غیر این صورت در پایان کار، این عمل را انجام دهید. سپس اقدام به شستشوی مخزن نمایید.

یادآوری: وجود کود در مخزن باعث به هم چسبی کودها یا کلوخه‌شدن می‌گردد در نتیجه دریچه‌های خروجی کود مسدودشده و زنگ‌زدگی قطعات و مخزن را موجب می‌گردد.

2- بازدید و بررسی مهره‌های نگهدارنده شیاربازکن‌ها که به دلیل درگیری زیاد این واحدها با زمین ممکن است مهره‌های آنها شل شود لازم است در پایان هر روز کاری بازدید انجام و در صورت شل‌شدن مهره‌ها سفت شوند.
3- سفت‌کردن بست‌های نگهدارنده لوله‌های سقوط بذر و کود
4- بازدید سطح روغن جعبه دنده به‌صورت روزانه و هفتگی و ساماندهی روغنی‌های سوخته در ظروف مناسب گریس‌کاری نقاط مختلف به‌صورت روزانه.