واحد یادگیری 5: هورمون‌های گیاهی

واژه هورمون به مواد معینی اطلاق می‌شود که در بخشی از گیاه ساخته شده و پس از انتقال، اثرات فیزیولوژیکی محسوسی در دیگر قسمت‌های آن به جا می‌گذارد و در تراکم‌های بسیار کم فعال‌اند. در واقع هورمون‌ها مواد پروتئینی هستند که به مقدار ناچیز در داخل گیاه ساخته می‌شوند و در داخل گیاه مصرف شده. تنظیم‌کننده‌های رشد همان هورمون‌های گیاهی هستند که به‌صورت مصنوعی ساخته شده و بر روی گیاه اعمال می‌شوند.

هورمون‌های گیاهی در 5 گروه تقسیم می‌شوند.

1- اکسین (auxin)

اولین گروه هورمون گیاهی هستند که کشف شدند و مورد استفاده قرار گرفتند. ماهیت هورمونی آن‌ها به‌طور روشن در آزمایشی که برای اولین بار توسط وانت در سال 1928 انجام گرفت، در کولئوپتیل یولاف از گیاهان تیره غلات نشان داده شده است.

مراکز عمده ساخته‌شدن اکسین بافت‌های مریستمی انتهایی از قبیل جوانه‌های در حال بازشدن، برگ‌های جوان، نوک ریشه، گل‌ها یا گل آذین روی ساقه گل‌دار می‌باشد و نحوه انتقال اکسین در اندام‌های جوان از بالا به پایین و در اندام‌های پارانشیمی در داخل آوندهای آبکشی انجام می‌گیرد و در ریشه هم از نوک ریشه به سمت بالای ریشه صورت می‌گیرد.

از اکسین‌های مصنوعی می‌توان به اسید- نفتالین- استیک NAA، اسید ایندول- 3- بوتیریک IBA اشاره نمود. اسید ایندول استیک IAA هورمون طبیعی است و در اثر آنزیم‌هایی از قبیل اکسیدازها و فنولازها تجزیه می‌شود. قابل ذکر است به کار بردن غلظت‌های نسبتاً زیاد اکسین‌ها منجر به نقایصی در گیاهان از قبیل تغییر شکل برگ، ساقه و ریشه، رنگ پریدگی برگ‌ها، جلوگیری از طویل‌شدن ریشه‌ها یا بازشدن گل‌ها و ایجاد ورم و آماس می‌شود.

نقش اکسین در گیاه

- طویل‌شدن سلول‌ها و اندام‌ها:

افزایش غلظت اکسین باعث طویل‌شدن سلول‌ها می‌شود.

- نور گرایی (فتوتروپیسم):

این اثر به‌صورت خمیدگی در گیاه می‌باشد و به علت توزیع نامتقارن اکسین در اندام مربوطه می‌باشد. خمیدگی مزبور ناشی از این است که رشد در سمت نزدیک به نور تا حدودی کند و رشد در سمت دور از نور بیشتر است.

- زمین گرایی: رشد در واکنش به نیروی جاذبه است که ریشه را قادر به رشد به سمت پایین در خاک و اندام‌های هوایی را قادر به رشد رو به بالا و دور از خاک می‌کند.
- تماس گرایی: رشد در واکنش به تماس می‌باشد که ریشه‌ها را قادر می‌سازد در برخورد با موانع از کنار آن‌ها عبور کند و به اندام هوایی گیاهان پیچنده اجازه می‌دهد به دور ساختمان قیم بپیچند.
- تنظیم غالبیت انتهایی: در بیشتر گیاهان عالی، جوانه انتهایی در حال رشد از رشد جوانه‌های جانبی جلوگیری می‌کند که به این پدیده غالبیت انتهایی گفته می‌شود.
- تنظیم نمو جوانه گل و آرایش برگ‌ها: برای نمو طبیعی گل به انتقال قطبی اکسین در مریستم گل آذین نیاز است.
- تحریک شکل گیری ریشه های جانبی و نابه جا
- تأخیر در ریزش برگ
- تحریک نمو میوه
- کشت بافت: مهم‌ترین عملکرد اکسین در گل‌کاری تنظیم تعداد گل در محصولات، کشت بافت و توسعه ریشه در طی ازدیاد می‌باشد.

نقش اکسین در طی ازدیاد

سرعت ریشه‌زایی و توسعه ریشه‌های یکنواخت در قلمه‌گیری در اثر کاربرد درست و مؤثر اکسین بیشتر می‌شود. تنها شکل اکسین که به‌طور طبیعی در گیاه ساخته می‌شود IAA است که می‌تواند مورداستفاده قرار گیرد ولی متأسفانه ناپایدار است و به آسانی تجزیه می‌شود. خوشبختانه اکسین‌های مصنوعی ساخته‌شده مثل IBA و NAA نسبت به IAA دوامشان بیشتر و ماندنی‌تر هستند.

انواع ترکیبات اکسین برای ریشه‌زایی را هم می‌توان به‌صورت مایع و هم به‌صورت پودر به کاربرد. ترکیبات ریشه‌زایی زمانی که ریشه‌ها می‌خواهند به‌طور طبیعی خارج شوند، بیشترین تأثیر را دارند.

زیاد قراردادن یا عمیق قراردادن ته قلمه‌ها در درون پودر یا مایع ریشه‌زایی ممکن است باعث تأثیر منفی بر ریشه‌زایی شود.

2- جیبرلین (Gibberellin)

در ابتدا متخصصان ژاپنی پی‌بردند که یک بیماری باعث بلندترشدن گیاهان شده است و عامل آن قارچ ژیبرلا فوجیکوری از گروه آسکومیست‌ها (کیسه‌دار) بود و در سال 1938 ماده متبلوری از این عصاره کشف شد که اثر این محلول جیبرلین نامیده شد.

نواحی عمده ساخته‌شدن جیبرلین در گیاهان برگ‌های مریستمی، نوک ریشه، بذرهای در حال رشد می‌باشد و انتقال این هورمون در گیاهان کاملاً به‌طور آزاد و هم در آوند آبکش و هم در آوند چوبی روی می‌دهد.

نقش جیبرلین در گیاه

- طویل شدن سلول‌ها: جیبرلین‌ها همانند اکیسن‌ها در طویل‌شدن اندام‌های گیاهی نقش بازی می‌کنند.
- تحریک نمو بذر و جوانه‌زنی
- تأثیر برگل آغازی: جیبرلین می‌تواند جایگزین نیاز به روز بلند برای گل‌دهی در بسیاری از گیاهان شود.
- شکستن دوره خواب جوانه: شکستن دوره خواب بعضی از گونه‌های گیاهان چوبی مناطق معتدل تحت کنترل فتوپریود است؛ لذا این هورمون می‌تواند جایگزین خوبی برای فتوپریود باشد.
- افزایش طول ساقه به واسطه افزایش طول میان گره‌ها: استفاده از این هورمون در گیاهان می‌تواند منجر به افزایش طول میان گره‌ها شود.
- تحریک میوه‌بندی
- تحریک نمو گرده و رشد لوله گرده

در گل کاری استفاده از جیبرلین‌ها بسیار معمول است:

- جیبرلین جایگزین نیاز سرمایی در غده‌ها می‌شود.
- جوانه‌زنی
- هم زمان کردن تولید گل در محصولات چندگل
- افزایش رشد رویشی
- توسعه گل
- جیبرلین برای تحریک نمو نقطه رویشی رأس گل در سیکلامن و افزایش یکنواختی گل‌دهی به کار می‌رود.

3- سایتوکنین (Cytokinin)

در سال 1955 دانشمندی به نام میلر موفق شد که از DNA تجزیه شده اسپرم شاه‌ماهی اولین انگیزاننده تقسیم‌یاخته ای را جدا کند و آن را کنین نام نهاد و بعد‌ها معلوم شد که این ماده مصنوعی در گیاه وجود ندارد و اولین ماده طبیعی استخراج شده از گیاه که در واقع سیتوکنین طبیعی می‌باشد از بذر ذرت به دست آمده که آن را زآتین (Zeatin) نامیده‌اند. زآتین یکی از فعال‌ترین سایتوکنین شناخته شده است که اثرات حائز اهمیتی دارد که مهم‌ترین آن تقسیم سلولی است. سایتوکنین‌ها به‌طور عمده در مریستم‌های انتهایی ریشه، گل آذین‌ها و میوه‌های در حال رشد ساخته می‌شوند. سایتوکنین ساخته شده در نوک ریشه به وسیله شیره خام آوندهای چوبی و در بخش‌های بالایی گیاه توسط آوندهای آبکشی به سمت پایین انتقال می‌یابد. 

نقش سایتوکنین در گیاهان

- سیتوکنین‌ها تقسیم سلولی را در اندام‌های هوایی و ریشه تنظیم می‌کنند.
- نسبت اکسین به سایتوکنین، ریخت‌زایی را در کشت بافت تنظیم می‌کند: بالا‌بودن این نسبت موجب تحریک ریشه‌زایی شده و پایین‌بودن آن به تشکیل اندام هوایی منجر می‌شود.
- پیری دیررس: این هورمون پیری را در برگ‌ها با غلظت نسبتاً کم به تأخیر می‌اندازد و از ریزش گل‌ها و برگ‌ها جلوگیری می‌کند.
- شکستن دوره خواب بذر: سایتوکنین‌ها در غلظت مناسب با جیبرلین‌ها و نور قرمز خاصیت شکستن دوره خواب بذور حساس به نور را دارد.
- کاربرد سایتوکنین در کشت بافت جهت تولید گیاهانی مانند داودی، میخک هم اکنون به‌طور تجاری در سطح بزرگ انجام می‌گیرد.
- به کارگیری جهت بی‌اثر کردن چیرگی انتهایی در گل کاری مانند حسن یوسف، فلفل زینتی، و تولید بوته‌های منشعب و متراکم و بازار پسند.
- طولانی‌کردن عمر گل‌های بریدنی در مراحل بعد از برداشت.
- استفاده از این هورمون در اوایل تابستان می‌تواند باعث شاخه‌زایی شود.
- خیساندن بذور در محلول سایتوکنین یک روز قبل از کشت باعث افزایش جوانه‌زنی می‌شود.
- سایتوکنین یک ماده ضداتیلن می‌باشد که برای جلوگیری از پیری گل‌ها استفاده می‌شود. ولی کاربرد آن خیلی معمول نیست و در صورت لزوم از زآتین، کاینتین و بنزیل آدنین استفاده می‌شود.

این هورمون از جمله هورمون‌های لوکس است و چون قیمت بالایی دارد، بنابراین در جاهایی استفاده می‌شود که ارزش اقتصادی دارد، مثل کشت بافت و ریشه‌زایی. سایتوکنین به عنوان یک ماده ضداتیلنی است و کاربرد آن به‌صورت تجاری در گل کاری برای جلوگیری از پیرشدن گل‌ها استفاده می‌شود.

آنها رشد شاخه‌های جانبی را تحریک کرده و پیرشدن برگ‌ها را در طی مرحله پس از برداشت به تأخیر می‌اندازد. در آزمایش تأثیر سایتوکنین بر گل‌های شاخه بریده مشخص شد که در گل‌هایی با شرایط محیطی یکسان، سایتوکنین باعث افزایش عمر گل‌های شاخه بریده شده است (در شکل بالا شاخه گل سمت راست با اعمال سایتوکنین و شاخه گل سمت چپ بدون اعمال سایتوکنین است).

4- اتیلن (Ethylene)

این هورمون که هورمون پیری نام گرفته است، به‌صورت گاز اتیلن در بافت‌های گیاهی شناخته شده و مانع از رشد ریشه و ساقه گردیده و پیری و ریزش برگ‌های را تسریع می‌کند. اتیلن در شرایط عادی یعنی درجه حرارت‌های معمول به‌صورت گاز است و همچنین ممکن است از گیاه خارج شود و رشد و فعل انفعال‌های فیزیولوژیکی گیاهان مجاور را تحت تأثیر قرار دهد. برخلاف سایر هورمون‌های گیاهی که در نقاط خاصی تولید می‌شود، این هورمون به‌صورت موضعی در هر نقطه‌ای از گیاه ممکن است تولید شود و حرکت آن در داخل بافت‌ها به‌صورت انتشار گاز می‌باشد و تحت تنش‌های فیزیکی در قسمت‌های زیادی از گیاه ساخته می‌شود.

اثرات اتیلن در گیاه

به‌طور عمده اتیلن در فعالیت‌های زیر مؤثر است:

- پیری
- شاخه‌زایی
- گل‌دهی
- رسیدن
- تحریک جوانه زنی بذر
- شکستن خواب بذر و جوانه
- رشد طولی گیاهان آبزی
- افزایش تعداد شاخه‌های گل‌دهنده در گل داودی.

اتیلن تنها تنظیم‌کننده رشد داخلی است که به‌صورت گاز می‌باشد. اتیلن یا ترکیباتی چون اتفن که تولید اتیلن می‌کنند به‌صورت تجاری برای کنترل شاخه‌زایی، ریزش گل و برگ، گل انگیزی و جلوگیری از رشد گل به کار روند. مواد ضداتیلنی جهت طولانی‌کردن مرحله پس از برداشت و تأخیر در پیری برگ، گلبرگ و گل به‌طور وسیعی استفاده می‌شوند.

بازدارنده‌ها

دسته‌ای از هورمون‌های گیاهی هستند که به دو دسته طبیعی و مصنوعی تقسیم می‌گردند. گروه طبیعی تنها شامل اسید آبسیزیک است که در تمام گیاهان وجود دارد و گروه مصنوعی خود به چهار دسته:

- بازدارنده‌های رشد
- مواد کندکننده رشد
- مورفکتین
- مواد شاخه‌زا

5- اسید آبسیزیک (Absissic Acid)

حدود دهه 1960 میلادی دو ماده هم زمان به نام‌های دورمین و آبسایزین از بافت‌های مختلف گیاهی استخراج شد. بررسی‌های نشان داد که هر دو آن‌ها در حقیقت یکی هستند که اسید آبسیزیک نامیده شد. اسید آبسیزیک فرایندهایی مانند رکود بذرها، جوانه‌ها و نیز ریزش اندام‌ها را کنترل می‌کند. این اعمال مشخصاً به همراهی سایر هورمون‌ها انجام می‌پذیرد. بدین معنا که عوامل محیطی مانند کمبود مواد معدنی، خشکی خاک، روزهای کوتاه و سردی هوا که باعث ایجاد رکود می‌شوند اسید آبسیزیک را افزایش داده و جیبرلین‌ها را نیز کاهش می‌دهند و عواملی مانند روزهای بلند و سرمای زمستانه که رکود را از بین می‌برند، عکس این عمل را انجام می‌دهند.

وقتی گیاه تحت تأثیر کمبودهای آب، اکسیژن و موادغذایی قرار بگیرد، میزان اسید آبسیزیک به سرعت بالا می‌رود و پس از برطرف‌شدن آن به حالت عادی بر می‌گردد. همانند اتیلن برای ساخته‌شدن آبسیزیک محل خاص در درون گیاه وجود ندارد و تمام اندام‌ها می‌توانند برحسب نیاز به تولید این ماده بپردازند. نقل و انتقال آن نیز مانند جیبرلین و سایتوکنین در بافت‌های آوندی انجام می‌پذیرد. از این هورمون به نام هورمون تنش یاد شده است؛ چرا که از آسیب خشکی جلوگیری می‌کند؛ بدین صورت که باعث بسته‌شدن روزنه‌های گیاه شده و در هنگام کم آبی مانع از دست رفتن آب گیاه می‌شود.

کاربرد اسید آبسیزیک در گیاه

- کمک به ریزش: بررسی‌ها نشان داده است که هورمون‌های دیگر به خصوص IAA و اتیلن در کنترل ریزش با آبسزیک عمل متقابل دارند.
- کمک به خواب جوانه
- جلوگیری از سبزشدن بذر: اسید آبسیزیک اثر هورمون‌های جیبرلین و سیتوکنین را در کمک به سبز شده بذر خنثی می‌کند.
- اسید آبسیزیک در پیری برگ دخالت دارد.
- تسریع در تشکیل ریشه: اسید آبسیزیک با خنثی‌کردن اثر جیبرلین که مانع ریشه‌زایی است، باعث تسریع در ریشه‌زایی می‌شود.
- اسید آبسیزیک روزنه‌ها را در پاسخ به تنش آب می‌بندد.
- در شرایط تنش آبی روزنه‌ها بسته می‌شوند تا مانع از دست رفتن آب شود.
- اسید آبسیزیک در گیاهان زینتی استفاده تجاری ندارد.

کشت بافت

کشت بافت فرایندی است که گیاهان در داخل شیشه افزایش می‌یابند. تعدادی از تنظیم‌کننده‌های رشد مصنوعی و طبیعی در فرایند کشت بافت استفاده می‌شوند. مثلاً از اکسین، سایتوکنین و جیبرلین به میزان محدودی استفاده می‌شود که باعث رشد و توسعه ریشه و شاخه در داخل شیشه می‌شود.

جوانه‌زنی بذر

جیبرلین به غلظت 200 تا 1000 پی پی ام، سایتوکنین با غلظت 100 پی پی ام و اتیلن برای تحریک جوانه‌زنی بذر در بعضی از گونه‌های گیاهی به کار می‌روند.

البته نسبت‌ها متفاوت است و بستگی به گونه و اندازه بذر دارد. اسید جیبرلیک موجب طویل‌شدن ساقه در بنت‌القنسول و شمعدانی می‌شود همچنین اسید جیبرلیک ممکن است اثر بخشی محدود و عکس داشته باشد و به عنوان کندکننده رشد به کار رود.

مواد بازدارنده رشد

مواد تشکیل دهنده این هورمون از رشد گیاهان به‌طور کامل جلوگیری نموده و باعث مرگ گیاه می‌شود. به همین دلیل در حال حاضر اکثر آن‌ها برای کنترل شیمیایی علف‌های هرز و به عنوان علف‌کُش به کار برده می‌شوند. ولیکن اثر کشندگی علف‌کش‌ها معمولاً همراه با ایجاد تغییرات ظاهری در گیاه می‌باشد که از این نظر با کندکننده‌های رشد متفاوت می‌باشد.

کندکننده‌های رشد

دسته‌ای از هورمون‌های گیاهی هستند که نقش متضاد با بقیه هورمون‌ها دارند. نقش سه دسته اول اکسین‌ها، جیبرلین‌ها و سیتوکنین‌ها در تشویق گیاه به رشد و نمو است ولی این دسته نقش جلوگیری کننده در رشد را دارند.

کندکننده‌های رشد در گل کاری نقش مهمی دارند. بسیاری از محصولات گل‌کاری دارای الگوی رشد سه مرحله‌ای هستند:

1- رشد اولیه که بعد از ازدیاد و جوانه‌زنی صورت می‌گیرد و کند می‌باشد.
2- رشد رویشی و طویل‌شدن که دومین مرحله است و به طور سریع افزایش می‌یابد.
3- بعد از گل‌دهی نیز رشد رویشی کم می‌شود.

استفاده از کندکننده‌های رشد زمانی مؤثر است که قبل یا طی مرحله رشد سریع به کار برده شوند؛ زیرا اگر بعد از رشد کامل گیاه استفاده شوند دیگر نمی‌توانند مؤثر باشند.

تأثیر کندکننده‌های رشد بدین صورت است:

- گیاهانی کوتاه با ساقه‌ای محکم و مقاوم
- برگ‌هایی سبز و تیره
- دوام بیشتر در حین حمل و نقل
- افزایش تعداد گل در گل آذین در گیاهانی همچون آزالیا

انواع کندکننده‌های رشد

1- B9

یکی از کندکننده‌های رشد است که به‌صورت اسپری با غلظت 1500 تا 5000 پی پی ام استفاده می‌شود و به‌طور عمده بر روی گیاهان زینتی از جمله داوودی، کراسندرا، گاردنیا، کالانکوئه، اطلسی و... به کار برده می‌شود.

برای داوودی 1 تا 2 هفته بعد از غنچه‌گیری زمانی که طول شاخه‌های جانبی به 2/5 تا 5 سانتی‌متر رسید استفاده می‌شود.

B9 به‌صورت محلول اثر نمی‌کند و باید به‌صورت اسپری بر روی برگ‌ها به کار برده شود و بیشترین اثر را زمانی دارد که برگ‌ها مرطوب باشند.

در گیاه بنت قنسول Euphorbia Pulcherrima می‌توان از بازدارنده‌ای مثل B9 استفاده کرد. استفاده از این بازدارنده‌ها بر روی گیاهان زینتی بسیار است و
باعث می‌شود گیاهانی کوتاه اما کامل از نظر ساختمان رشدی داشته باشیم.

2- سایکوسل:

با غلظت 1500 تا 5000 پی پی ام استفاده می‌شود و به‌طور عمده بر روی گیاهان زینتی از جمله بگونیا، شمعدانی، خطمی، بنت‌القنسول و... به کار برده می‌شود.

سایکوسل هم به‌صورت اسپری بر روی برگ و هم به‌صورت محلول به محیط کشت اضافه می‌شود.

سایکوسل ارزان قیمت است و مصرف آن راحت می‌باشد ولی باید در زمان مناسب و توسط شخص متبحر استفاده شود. چون بقایای آن باعث سوزانندگی گیاه و رشد محدود می‌شود و روی پوست اثر بدی دارد.

از سایکوسل و B9 به‌طور مخلوط هم استفاده می‌شود و به‌طور عمده بر روی داوودی، آزالیا، پیله آ و بنت‌القنسول به کار برده می‌شود.

3- A-Rest-

به نسبت 100 تا 250 پی پی ام و به‌طور عمده برای کوتاه‌کردن لیلیوم، فرزیا، لاله و دیگر گونه‌های گلدانی معروف به کار می‌رود.

هم به‌صورت اسپری و هم به‌صورت محلول اضافه‌شده به محیط کشت استفاده می‌شود.

4- آلار SADH:

دسته‌ای دیگر از مواد بازدارنده که در گیاهان زینتی استفاده می‌شوند، آلار یا SADH است. گر چه در بعضی از مجامع جهانی منع شده است اما چون مورد استفاده آن برای گیاهان زینتی است و مصرف خوراکی ندارد همچنان قابل استفاده است. بهترین مورد استفاده از آلار یا SADH در گل گیاه کاغذی است که رشد رویشی را متوقف کرده و ساقه گل‌دهنده را تا 3 برابر افزایش می‌دهد.

5- پاکلو بوترازول:

پاکلوبوترازول با غلظت 1- 50 پی پی ام هم به‌صورت اسپری و هم محلول در محیط کشت به کار برده می‌شود.

در چمن‌کاری رشد را محدود می‌کند و مقاومت نسبی به خشکی در چمن‌ها ایجاد می‌کند.

برای جلوگیری از سرمازدگی می‌توان از این ماده استفاده کرد.

بر روی لیلیوم کاربرد زیادی دارد. رشد ساقه گل‌دهنده را کم می‌کند و باعث افزایش کیفیت گل‌ها می‌شود. علاوه‌بر آن بر روی رز مینیاتوری و فرزیا نیز به کاربرده می‌شود.

6- مورفکتین‌ها:

این گروه از اوایل دهه 1960 شناخته شده است و از مشتقات ماده‌ای به نام 9 کربوکسیک اسید فلورین می‌باشد. به خاطر خواص بیولوژیکی ویژه‌ای که داشته مورد توجه قرار گرفته است. در غلظت‌های زیاد برای از بین‌بردن علف‌های هرز به کار می‌روند.

مواد شاخه‌زا

این مواد به نام هرس‌کننده (pruning agants) شناخته شده و متعلق به گروه‌های شیمیایی مختلف می‌باشند. که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان بوترالین (Butralin) را نام برد که اثر آن‌ها بدین صورت است که با خشک‌کردن- جوانه‌های انتهایی گیاه جوان، مشابه هرس عمل می‌کنند و نهال را در همان سال وادار به تولید شاخه‌های فرعی می‌سازد و زمان کاربرد این مواد در اواخر بهار است.

عوامل مختلفی بر روی میزان مصرف تنظیم‌کننده‌های رشد تأثیر دارند از جمله: 

الف) فاکتورهای محیطی

1- دما: دماهای بالا ممکن است باعث سرعت رشد بیشتری شود و پرورش‌دهندگان گیاهان زینتی در آب و هوای گرم به‌طور معمول باید به میزان بیشتری از کندکننده‌های رشد استفاده کنند.
2- نور: نور کم به خصوص در فضای بسته باعث تولید گیاهان بلندتر می‌شود و نیاز بیشتری به کندکننده‌های رشد می‌باشد.
3- رطوبت: در محیط‌هایی با رطوبت بالا به دلیل بازبودن روزنه‌ها، نفوذ مواد شیمیایی افزایش می‌یابد.
4- زمان: به‌طور معمول در زمستان مواد شیمیایی کمتری موردنیاز است.

ب) فاکتورهای شیمیایی

1- روش کاربرد: کاربرد مواد شیمیایی به‌صورت محلول در بستر کشت اغلب از اسپری مؤثرترند؛ زیرا اسپری‌کردن به سختی به‌طور یکنواخت انجام می‌شود.
2- یکنواختی: کاربرد غیریکنواخت محلول تنظیم‌کننده رشد ممکن است سبب نتایج غیرعادی شود. برای کاربرد اسپری، پوشش یکنواخت یک ضرورت است.
3- غلظت و تعداد دفعات استفاده: چندبار اسپری‌کردن با غلظت پایین‌تر نسبت به یک بار اسپری با غلظت بالاتر معمولاً نتایج بهتری دارد و همچنین باعث کاهش مسمومیت گیاهی می‌شود.

ج) فاکتورهای گیاهی

1- کولتیوار: ارقام مختلف در پاسخ به تنظیم‌کننده‌های رشد خیلی متفاوتند.
2- سن و مرحله نمو: جذب و تأثیر تنظیم کننده‌های رشد گیاه همزمان با مسن‌شدن گیاه کاهش می‌یابد.
3- قابلیت مرطوب‌شدن: اگر گیاه کرک‌دار باشد یا سطح برگ کاملاً مومی باشد، جذب کاهش می‌یابد.

واحد یادگیری 6: برداشت گیاهان زینتی

مقدمه

ظاهر گیاه، کیفیت و طول عمر آن بستگی به شرایط پرورش گیاهان، زمان صحیح برداشت و مواظبت‌های پس از برداشت دارد. گیاهان پرورش‌یافته تحت شرایط مطلوب بالاترین کیفیت را خواهند داشت.

هدف از دانستنی‌های این فصل از کتاب این است که ما پرورش‌دهندگان گیاهان زینتی بدانیم توجه به شرایط رشد گیاهان گل‌دار و آپارتمانی در طول زمان پرورش، در کیفیت و ماندگاری آن‌ها پس از برداشت تا بازاررسانی و بازارپسندی بسیار مهم هستند. همچنین باید با تیمارهای لازم قبل از برداشت و بعد از برداشت آشنا شویم تا از پژمردگی گل‌های شاخه بریده و گیاهان گلدانی در طول دوره حمل و نقل و مدت انبارداری در عمده فروشی‌های گل و گیاه و گل‌فروشی‌های محلی پیشگیری کنیم تا زمانی که به مصرف‌کننده نهایی برسند.

در اینجا گل به معنای عمومی بکار رفته و شامل موارد زیر است:

- گل‌های شاخه بریده
- گیاهان گلدانی گل‌دار و آپارتمانی چند ساله
- نشاهای فصلی
- نهال درخت و درختچه

گل‌های شاخه بریده

در تصمیم‌گیری برای تولید و پرورش گل بریده باید به طول عمر گل پس از برداشت آن توجه کنیم. در صورت وجود شرایط زیر، تولید کننده دچار زیان مادی نشده بلکه سود خوبی را خواهد داشت.

1- نزدیک‌بودن مزرعه به بازارهای فروش.
2- آگاهی از کشش بازار و زمان اوج مصرف.
3- پیش‌بینی نوسانات قیمت.

در صورتی که گلخانه از بازار فروش فاصله داشته باشد و نیاز به حمل گل‌ها به مسافت‌های دور باشد، باید فقط گونه‌ها و ارقامی را که برای نگهداری به مدت طولانی مناسب است پرورش دهیم تا بتوانند تنش‌های تاریکی، حرارتی، کم آبی و گازهای تنفسی را به خوبی تحمل کنند. ماندگاری گل‌ها پس از برداشت با یکدیگر متفاوت است. حتی ماندگاری یک رقم با رقم دیگر نیز یکسان نیست.

اختلاف در مدت ماندگاری رقم‌های یک گل مربوط به دو عامل است:

1- قطر و سفتی ساقه آن‌ها

ساقه‌های ضخیم‌تر سه ویژگی دارند: خم نمی‌شوند- به راحتی نمی‌شکنند- ذخیره غذایی بیشتری دارند. بنابراین موجب ماندگاری بیشتر گل می‌شوند.

2- ویژگی‌های فیزیولوژی گیاه

با نگاهی به جدول شماره 2 پیوست می‌فهمیم هر گیاه دارای ارقام گوناگونی است. گل‌های بریده شده از برخی نژادهای یک گیاه ماندگاری بیشتری نسبت به بقیه نژادها دارد. بنابراین در هنگام پرورش یک گیاه به منظور برداشت گل شاخه بریده، این گونه ارقام را پرورش می‌دهیم. همچنین در هنگام پرورش همۀ شرایط محیطی را فراهم می‌کنیم تا گیاه در حد بهینه رشد کند و قوی شود.

پس از برداشت گل با کنترل شرایط محیطی می‌توان ماندگاری گل را باز هم افزایش داد تا زمانی که مراحل بازارسانی و فروش انجام گیرد.

یکی از ویژگی‌های فیزیولوژی یک گل بریده آزادکردن اتیلن است. گل‌های بریده‌ای که اتیلن بیشتری تولید می‌کنند زودتر پژمرده می‌شوند.

باید بدانیم که:

اتیلن یک گاز است. از چند منبع ایجاد می‌شود. از جمله از قسمت‌های بریده و آسیب دیده گیاهان. این گاز روی گیاهان اثر زیادی می‌گذارد، از جمله ریزش گلبرگ‌ها، گل‌ها، برگ‌ها، رسیده‌شدن میوه‌ها و تأثیرات دیگر.

در یک گونه گیاه رقم‌های مختلفی وجود دارند. این ارقام از نظر صفات با یکدیگر تفاوت‌هایی دارند. از جمله مثالی که ذکر شد.

در زیر عوامل مؤثر بر طول عمر گل‌های بریده به‌طور خلاصه در جدول آورده شده است. در ادامۀ این پودمان این عوامل با جزئیات بیشتر بررسی می‌شود.

ابتدا شرایط محیطی پرورش گیاه بررسی و سپس تأثیر شرایط محیطی روی گل‌های انباری را شرح می‌دهیم.

تأثیر شرایط پرورش گیاه در طول عمر گل‌های شاخه بریده

1- نور:

در ماندگاری گل میزان شدت نور فتوسنتز را تحت تأثیر قرار می‌دهد و فتوسنتز مقدار کربوهیدرات‌ها را تنظیم می‌کند. ترکیبات قندی (کربوهیدرات‌ها) بر روی ماندگاری گل بسیار مؤثر است. شدت نور ممکن است کم یا استاندارد یا زیاد باشد. در هر کدام از این سه حالت گیاه تغییراتی پیدا می‌کند.

الف) شدت نور کم است:

دمگل بلند و باریک می‌شود. در این حالت رایج است که بگوییم ساقه گل علفی شده است. علفی‌شدن ساقه گل در رز موجب خمیدگی گردن گل و در میخک و ژربرا موجب خمیدگی ساقه می‌شود که در نهایت هنگام حمل و نقل، شاخه گل می‌شکند. همچنین کاهش نور، تغییرات نامطلوبی را در رنگ گل‌ها پدید می‌آورد.

ب) شدت نور استاندارد است:

در این صورت فتوسنتز کامل بوده و مقدار کربوهیدرات‌ها به بیشترین اندازه خود می‌رسد. دمگل‌ها سفت می‌شوند.

ج) شدت نور زیاد است:

موجب ایجاد لکه روی برگ‌ها و در نهایت ریزش برگ‌ها می‌شود.

تأثیر نور کم در هنگام پرورش گل

2- دما:

دماهای کم یا زیاد تغییرات نامطلوب در گیاه ایجاد کرده در نتیجه عمر گل‌های شاخه بریده آن‌ها کم می‌شود، برای هر گیاهی در هنگام پرورش دمایی به عنوان بهترین دما معرفی می‌شود (دمای اپتیم).

3- کوددهی:

تغذیه گیاهان کاشته‌شده موجب قوی‌شدن آن‌ها می‌شود، بنابراین گل‌هایی با شاخه گل‌دهنده قوی تولید می‌کند و در نتیجه ماندگاری آن‌ها بیشتر می‌شود.

در پرورش یک گیاه مصرف بیش از حد کود عمر گل‌های بریده را کم می‌کند. همچنین مصرف ازت زیاد گل‌ها را نسبت به بیماری قارچی کپک خاکستری زیاد می‌کند.

4- آبیاری:

در آبیاری باید دقت کرد: کم آب دادن، زیاد آب دادن و آبیاری با آب‌های شور در گیاهان تنش ایجاد می‌کند و در نتیجه گل‌های ضعیفی تولید می‌گردد. مقایسه این موضوع در تصویر نشان داده شده است.

5- رطوبت:

برخی از گل‌ها به رطوبت زیاد نیاز دارند، ارکیده‌ها، آنتریوم و پرنده بهشتی در زمان تولید و پرورش گیاه نیاز به رطوبت دارند. در روش‌های سنتی برای تأمین رطوبت، کف گلخانه را آبپاشی می‌کنیم. برای گل‌های دیگر وجود رطوبت زیاد خطر توسعه بیماری قارچی کپک خاکستری را زیاد می‌کند. بنابراین در زمان پرورش این گیاهان تا برداشت گل باید از پاشیدن آب در کف گلخانه پرهیز شود و نیز هوای گلخانه را مرتب تهویه کنیم.

6- کنترل آفات و بیماری‌ها:

حفاظت گیاهان در مقابل بیماری‌ها و آفات برای تولید گل‌های بریده با کیفیت و ماندگار، ضروری است. مبارزه با آفات و بیماری‌ها از وظایف تولیدکننده است که در هنگام برداشت، گل‌های بدون بیماری به خریدار عرضه کند. برخی از مشکلات شاخه گل‌های بیمار عبارت‌اند از: شاخه‌های گل آلوده، به سرعت آب خود را از دست داده و بافت‌های فرسوده شده تولید اتیلن را زیاد می‌کند و در نتیجه شاخه گل به سرعت پژمرده می‌شود.

اتیلن و گازهای دیگر آزاد شده از بافت‌های بیمار فرآیند پیری و ریزش گلبرگ‌ها و برگ‌ها را سرعت می‌بخشد.

7- آلودگی هوا و بهداشت:

منظور از آلودگی بیشتر مربوط به اتیلن است. اتیلن باعث پیری زودرس و ریزش گلبرگ‌ها می‌شود. سه منبع برای تولید فرایند اتیلن می‌شناسیم.

1- منبع اصلی اتیلن از سوخت‌هایی است که با آن گلخانه را گرم می‌کنیم. به این علت لازم است منبع گرمایش بیرون از محیط گلخانه برپا شود.
2- بقایای در حال پوسیدن گیاهی، مانند خاک برگ زنده برگ‌های ریخته شده از گیاهان در حال پرورش
3- گرده افشانی گل‌ها: پس از گرده افشانی از گل‌ها، گیاه اتیلن تولید می‌کند. در گلخانه‌های پرورش ارکیده برای پیشگیری از گرده افشانی، بالای گل‌ها را با پرده پوشش می‌دهند. تا حشرات عمل گرده افشانی را انجام ندهند. ارکیده نسبت به اتیلن بسیار حساس است.

8- مرحله نمو گل در زمان برداشت

1- زمان برداشت گل هر روز و در هنگام صبح انجام شود.
2- برداشت گل در مرحله مطلوب:

گل‌هایی که به منظور فروش مستقیم در بازارهای نزدیک و محلی برداشت می‌شوند، در مراحل پیشرفته‌تری از نمو گل برداشت می‌شوند.

ولی گل‌هایی که برای بازارهای دورتر برداشت می‌شوند را در مرحله اولیه نمو برداشت می‌کنیم، برداشت هر گل زمان ویژه خود را دارد. برداشت زود هنگام و یا دیر هنگام مشکل‌ساز می‌شود. برای مثال رز و ژربرا در صورتی‌که غنچه هنوز بسته باشد، باز نمی‌شوند، در سال‌های اخیر از محلول‌های نگهدارنده ویژه‌ای استفاده می‌شود که به کمک آن‌ها می‌توان گل‌ها را در مرحله غنچه برداشت کرد. این محلول‌ها کمک می‌کنند تا غنچه‌ها مراحل نمو خود را به خوبی طی کنند.

مزایای برداشت گل شاخه بریده در حالت غنچه

1- کل محصول یکجا برداشت می‌شود.
2- دوره جدید تولید زودتر آغاز می‌شود. در نتیجه در طول سال می‌توان چند دوره گل پرورش داد.
3- حمل و انبارداری راحت‌تر انجام می‌شود و خسارت کمتری به گل‌ها وارد می‌شود.
4- وقتی شرایط پرورش گیاه مادری نامناسب باشد، به کمک محلول‌ها می‌توان کیفیت مناسب‌تری در شاخه گل‌ها ایجاد کرد.
5- شاخه‌های گل برداشت‌شده جای کمتری اشغال می‌کنند. در نتیجه با یک نوبت حمل تعداد بیشتری گل جابه‌جا شده و هزینه باربری کاهش می‌یابد.

زمان برداشت

بهترین زمان برای برداشت به عوامل گوناگون بستگی دارد:

1- برداشت گل‌ها صبح یا غروب انجام می‌شود. باید توجه کرد که گل‌ها در صبح مرطوب هستند و به بیماری‌های قارچی حساس ترند. در غروب دارای بالاترین مقدار کربوهیدرات بوده که این وضع از جمله مزایا محسوب می‌شود. در هر حال رایج است که بعد از برداشت گل، آن‌ها را در محلول محافظ قرار می‌دهند و در نتیجه زمان برداشت مهم نخواهد بود. برداشت در صبح برای گل‌هایی که زود آب خود را از دست می‌دهند مانند رزها پیشنهاد می‌شود.

2- پس از برداشت، گل‌ها را در محلول محافظ قرار داده و در محلی سرد انبار می‌کنند. از برداشت گل در دماهای بالا و شدت نور زیاد خودداری می‌کنیم. مرحله نمو گل در زمان برداشت: گل‌ها باید در شرایط استاندارد باشند در این صورت آن‌ها را از بوته مادری جدا می‌کنیم.

روش برداشت گل‌های بریده

برای برداشت ساقه گل را می‌بریم. رعایت چند نکته لازم است:

1- برای برش ساقه گل‌ها از قیچی تیز استفاده می‌کنیم.
2- زاویه برش باید اریب و سطح برش کاملاً صاف باشد.
3- حالت برش در ساقه‌های علفی مهم نیست زیرا از طریق برگ‌ها نیز آب جذب می‌کنند. اما برای ساقه‌های سفت و چوبی شده بسیار مهم است.
4- از له‌شدن ساقه در محل برش پرهیز می‌کنیم. زیرا شیره ترشح‌شده در محل برش که له شده است محل خوبی برای پرورش باکتری‌ها و قارچ‌ها می‌باشد. این موجودات پس از رشد، راه آوندها را می‌بندد و آب جذب نمی‌شود و موجب پژمردگی گل می‌شوند.
5- بسته به بازار پسندی گل‌ها می‌توان ساقه گل را بلند یا کوتاه اختیار کرد. در ساقه‌های بلند جذب آب مشکل شده و عمر گل کم می‌شود.
6- در گل‌هایی که پس از برش ساقه لاتکس ترشح می‌کنند، باید تیمار زیر را در نظر گرفت: انتهای ساقه را پس از برش چند ثانیه در آب داغ (90- 85) قرار می‌دهیم. (جهت جلوگیری از انسداد آوندهای چوبی)
7- قطع ساقه از قسمتی از آن که هنوز سفت نشده است انجام شود، لذا در اکثر گل‌ها به جز ژربرا نباید از نزدیکی سطح زمین قطع شود.

شرایط محیطی بعد از برداشت گل شاخه بریده:

گل‌ها پس از برداشت هنوز زنده هستند، فتوسنتز می‌کنند و می‌توانند به نمو خود ادامه دهند و از شرایط محیط تأثیر بگیرند. شرایط محیطی در این رابطه یا با
چند عامل شناسایی می‌شود:

- دما
- نور
- رطوبت محیط
- اتیلن

1- دمای بعد از برداشت:

دمای بالا ماندگاری شاخه‌های گل را به شدت کاهش می‌دهد. در این رابطه چند علت وجود دارد:

- دمای بالا تبخیر آب از گل را زیاد می‌کند. همچنین بر اثر افزایش تنفس مواد ذخیره شاخه گل به سرعت مصرف می‌شود. در نتیجه گل پژمرده شده از بین می‌رود.
- دمای بالا تولید اتیلن را در گل زیاد می‌کند و اتیلن موجب پیری در گل می‌شود. در نتیجه برگ‌ها و گلبرگ‌ها ریزش می‌کند.
- در دمای بالا تأثیر اتیلن موجود در محیط گل زیاد می‌شود.
- در دمای بالا فعالیت میکرو ارگانیسم‌ها زیاد شده و گل دچار پوسیدگی می‌گردد.
- با توجه به موضوعات گفته شده باید گل‌های چیده شده تا زمان بازاررسانی در محیط سرد نگه‌داری شود.

دمای مناسب $+ {4^ \circ }$ می‌باشد. یعنی دمای یخچال.

2- رطوبت و آب در بافت‌های شاخه گل بعد از برداشت:

گل‌ها زمانی شاداب هستند که داخل آن‌ها مقدار قابل توجهی آب وجود داشته باشد. آب کافی درون شاخه گل موجب تورژسانس سلول‌های گلبرگ‌ها و بقیه اندام‌های گل می‌شود. اگر شاخه گل در هوای خشک و کم رطوبت قرار گیرد، آب درون شاخه به سرعت تبخیر شده و گل پژمرده می‌شود. از طرفی رطوبت بالا به خصوص در دمای بالا، خطر آلودگی به بیماری‌های قارچی را بالا می‌برد. بنابراین بهترین شرایط برای ماندگاری گل‌های بریده رطوبت بالای محیط، دمای پایین و جریان ملایم هوای تمیز می‌باشد.

3- نور:

به دلیل بسته‌بندی گل‌ها در کارتن برای حمل و نقل‌های طولانی، محیط تاریک می‌شود. تاریکی در شرایطی که طولانی شود، زردشدن برگ را در داودی، گلایل و کوکب و سایر گل‌ها شتاب می‌بخشد. با این همه گاهی افزایش نور تأثیر کمتری نسبت به دما و رطوبت در ماندگاری گل دارد. برای کاهش تأثیر نامطلوب تاریکی، می‌توان گل‌ها را با محلول‌های محافظ دارای قند تیمار کرد. طرز تهیه این محلول‌ها و شیوه استفاده از آن‌ها توضیح داده خواهد شد.

4- تأثیر اتیلن در گیاه:

اتیلن یک هورمون گیاهی است. این گاز در مواردی مفید و در موارد دیگر غیرمفید است.

اتیلن در کل به عنوان هورمون تسریع در پیری گیاه به حساب می‌آید.

تولید اتیلن در گل‌ها:

به‌طور کلی بافت‌هایی که از نظر فیزیکی آسیب دیده‌اند، اتیلن آزاد می‌کنند گل‌های بازشده نیز اتیلن زیادی آزاد می‌کنند، به ویژه زمانی که گلبرگ‌ها شروع به پژمرده‌شدن می‌کنند. در نتیجه وجود گل‌های بالغ در بسته‌های گل، گل‌های شاداب دیگر را پژمرده می‌کنند.

همچنین گرده افشانی گل‌ها میزان تولید اتیلن را افزایش می‌دهد.

کاهش اثرات نامطلوب اتیلن در گل‌های بریده:

1- پیشگیری از آفات و بیماری‌های گیاهی (بیماری‌ها بافت‌های گیاه را تخریب می‌کند و بافت‌های تخریب شده اتیلن آزاد می‌کنند)
2 پیشگیری از گرده افشانی گل توسط حشرات (پس از تشکیل تخم و سلول‌های گیاهچه در حال تشکیل اتیلن آزاد می‌شود)
3- برداشت گل در مرحله مطلوب نمو غنچه
4- پرهیز از آسیب‌های فیزیکی شاخه گل‌ها مانند شکسته‌شدن و لهیدگی
5- قراردادن فوری گل‌های بریده‌شده در محیط سرد
6- جداسازی گل‌های آسیب دیده.
7- خودداری از نگهداری شاخه‌های گل در سردخانه‌ها و انبارهای میوه و سبزی که اتیلن زیادی تولید می‌کنند.
8- جداسازی محل نگهداری گل‌های بریده در مرحله غنچه از شاخه‌های گل بازشده
9- افزایش $C{O_2}$ در محیط به کمک سیلندرها و کپسول‌های ویژه حاوی $C{O_2}$
10- تهویه کافی انبارها
11- بیرون بردن سیستم‌های گرمایشی (مشعل و بخاری) از انبار و گلخانه

حساسیت گل‌های شاخه بریده نسبت به اتیلن

حساسیت گل‌های بریده نسبت به اتیلن از درجات متفاوتی برخوردار هستند، در جدول زیر حساسیت دو گروه از گیاهان یکی گروه با حساسیت زیاد و گروه دوم با حساسیت کم آورده شده است.

محلول‌های محافظ گل

محلول‌های محافظ تأثیرات مفید روی گل‌های بریده دارند، از جمله:

1- ماندگاری بیشتر گل‌ها
2- افزایش درشتی گل
3- حفظ رنگ برگ‌ها و گلبرگ‌ها

در مراکز تولید برای هر گونه یا رقم گل تولید شده، محلول محافظ ویژه‌ای وجود دارد.

ترکیب اصلی محلول‌های محافظ

بیشتر محافظ‌های گل دارای ویژگی‌های زیر می‌باشند:

1- کربوهیدرات دارند (ساکارز). گلوگز یا فروکتوز برای جبران کاهش فتوسنتز گل بریده و منبع انرژی موردنیاز برای تمامی فرآیندهای بیوشیمیایی و فیزیولوژیکی است.
2- ترکیبات میکروب‌کش
3- ترکیبات ضداتیلن
4- تنظیم کننده‌های رشد
5- برخی ترکیبات غذایی: شامل عناصر میکرو و ماکرو.

مقدار مصرف قند در محلول محافظ برای گونه‌های مختلف و حتی رقم‌های یک گونه متفاوت است. برای مثال برای نمو غنچه یک رقم داودی محلول قندی با غلظت 30% مناسب است و برای رقم دیگری از داودی محلول 2%. همان‌طور که مقدار کم قند برای گل‌های بریده زیان‌آور است، مقدار زیاد آن نیز زیان‌آور می‌باشد. وجود قند در محلول‌های محافظ محیط مناسبی برای رشد میکروب‌ هاست. بنابراین همواره در محلول‌های محافظ از سم‌های قارچ‌کش نیز استفاده می‌شود. 

میکروب کش‌ها:

باکتری‌ها و قارچ‌ها برای رشد و نمو و در نتیجه ماندگاری گل‌ها مضر هستند. فعالیت آن‌ها از چند جهت به گل‌های بریده خسارت وارد می‌کنند.

1- بستن لوله‌های آوندی
2- تولید اتیلن
3- آبکی‌شدن و گندیده‌شدن ساقه گل‌ها

بنابراین استفاده از میکروب‌کش‌ها در ترکیب محلول‌های محافظ بسیار لازم است.

تعدادی از ترکیبات شیمیایی به عنوان میکروب‌کش وجود دارند که با علامت اختصاری معرفی می‌شوند.

مانند 8HQ معروف‌ترین آن‌ها است و با غلظت PPM200-600 استفاده می‌شود.

تنظیم‌کننده‌های رشد:

این هورمون‌ها به‌طور طبیعی در گیاهان وجود دارند. اینها دسته‌ای از هورمون‌های رشد در گیاهان هستند که به‌طور شیمیایی در کارخانه تولید می‌شوند. هورمون‌ها نحوه اثربخشی ویژه‌ای دارند.

برخی برای طولانی‌کردن عمر گل‌های بریده به کار می‌روند. برخی پیرشدن شاخه‌های گل‌ها را به تأخیر می‌اندازند. در عده‌ای تأثیر اتیلن را کم می‌کنند.

از میان هورمون‌های گیاهی سایتوکنین بیشترین مصرف را در گل‌های بریده دارد. برخی از تأثیرات هورمون‌ها در زیر آورده شده است:

1- تأخیر در پیری زودرس در گل‌های بریده
2- سایتوکنین باعث به تأخیر انداختن پیری در گل‌های بریده رز، زنبق، و لاله می‌شود.
3- سایتوکنین مقاومت به سرما را در آنتوریوم افزایش می‌دهد.
4- مصرف سایتوکنین از زردشدن برگ گل‌های بریده شب بو و گلایول پیشگیری می‌کند.
5- اکسین‌ها به ندرت در محلول‌های محافظ به کار می‌روند. آن‌ها تولید اتیلن را افزایش می‌دهند.

سایر ترکیبات افزایش‌دهنده ماندگاری گل‌های بریده:

برخی اسیدهای آلی از جمله اسیدسیتریک موجب کم‌شدن pH آب می‌شوند. کم‌شدن pH آب یا زیادشدن اسیدیته آب گرفتگی آوندهای ساقه را که موجب پژمردگی گل می‌شود، کاهش می‌دهد. بنابراین اسید سیتریک (جوهر لیمو) کاربرد وسیعی در محلول‌های محافظ دارد.

کیفیت آب

آب مصرفی شهری دارای املاحی است که برخی از آن‌ها ماندگاری گل را کم می‌کند. غلظت نمک‌ها در بالاتر از 200PPM به ازای هر 100PPM افزایش به مدت نصف روز از عمر گل کم می‌کند.

بنابراین برای نگهداری گل‌ها از آب با کیفیت استفاده می‌کنیم. آبی که غلظت نمک‌های آن کمتر از 200PPM باشد.

روش‌های تیمار بعد از برداشت گل بریده:

بعد از برداشت گل کارهای زیر صورت می‌گیرد. انجام این کارها بسیار ضروری است. در مراکز فروش گل در جهان الزاماتی وجود دارد. با آزمایش‌هایی مشخص می‌شود که آیا عرضه‌کننده گل تیمارهای لازم را انجام داده یا خیر؟ در صورتی‌که این تیمارها انجام نشده باشد، اجازه فروش گل‌های خود را پیدا نمی‌کند. این تیمارها برای شاداب‌کردن گل‌ها که پس از برداشت به‌طور موقت پژمرده شده‌اند- گندزدایی آن‌ها- جبران مشکل باریک‌بودن و شکننده‌بودن ساقه‌ها- و مقاوم‌سازی و ماندگاری بیشتر شاخه‌های گل انجام می‌گیرد.

تیمارها می‌توانند توسط تولیدکنندگان گل، عمده‌فروشان گل و یا گلفروشی‌های محلی انجام گیرد.

این کارها به شرح زیر است:

1- محلول 1

برای شاداب کردن گل‌های پژمرده آب جوشیده ولرم شده وب دون رسوب- ماده میکروب کش- سید سیتریک به مقداری که pH آب 4/5-5 شود.

4-2 سانتی‌متر از انتهای ساقه گل را به مدت چند ساعت در این محلول قرار می‌دهیم.

2- محلول شماره 2

پاک‌کردن درون گل‌ها از باکتری‌ها و قارچ‌ها

محلول 1 گرم در لیتر هیپوکلریت سدیم (وایتکس) در آب

گل‌ها را از محلول 1 درآورده و به مدت 10 ثانیه در محلول 2 قرار می‌دهیم.

3- محلول شماره 3

برای مقاوم‌کردن شاخه‌ها نسبت به شکستن و نیز جبران کاهش فتوسنتز و افزایش ماده‌غذایی در شاخه گل.

آب پاک جوشیده ولرم‌شده- شکر یا قند

بخش پایینی ساقه‌های گل را در محلول حاوی قند (ساکارز) و میکروب‌کش قرار می‌دهیم و به مدت 24 ساعت در محلی با شدت نور کمتر از 2000 لوکس و $20 - {24^ \circ }C$ می‌گذاریم. غلظت قند به رقم گل بستگی دارد.

4- محلول شماره 4

مقاوم‌سازی گل نسبت به آسیب‌های اتیلن.

از سولفات آلومینیم برای بیشتر گل‌ها استفاده می‌شود. شاخه گل‌ها را پس از تیمارها بسته‌بندی کرده تا زمان حمل‌ونقل به انبار سرد (سردخانه) منتقل می‌کنیم. دمای سردخانه برای گل‌های مختلف متفاوت می‌باشد.

انبارداری

جایی که شاخه‌های گل را در آن قرار می‌دهیم باید امکانات یخچالی و رطوبت‌زنی داشته باشد. گل‌های مختلف، هر یک دارای دمای بهینه برای نگه‌داری می‌باشند. با این وجود دمای سردخانه را برای گل‌های مناطق معتدل نزدیک 1 درجه سانتی‌گراد وبرای گل‌های مناطق گرمسیری نزدیک ${4^ \circ }C$ تنظیم می‌کنیم.

نکته مهم اینست که دستگاه سردکننده باید سالم و به روز باشد تا نوسانات دمایی ایجاد نکند. در صورتی که نوسانات سرمایی زیاد باشد ممکن است گل‌ها دچار سرمازدگی شده و خسارت جبران ناپذیری وارد شود. دستگاه سردکننده باید دارای ویژگی‌های زیر باشد:

1- ایجاد دمای ثابت برای گل‌های معتدل ${1^ \circ }C$ و برای گل‌های گرمسیر ${4^ \circ }C$
2- رطوبت زنی تا 90٪
3- فیلتر مخصوص حذف اتیلن حاوی پرمنگنات پتاسیم در مسیر هوای ورودی.
4- تهویه

ارزیابی و درجه‌بندی

برای ویژگی‌های بازارپسندی و قیمت‌گذاری شاخه‌های گل لازم است گل‌ها را ارزیابی و درجه‌بندی کنیم. اگر ارزیابی گل‌ها بر اساس سلیقه تولیدکننده و عمده‌فروشان گل انجام گیرد، در قیمت‌گذاری دچار اختلاف می‌شوند. به منظور جلوگیری از این اختلافات، برای ویژگی‌های گونه‌ها و ارقام هر گل استانداردهای بین‌المللی وجود دارد. در ارزیابی و درجه‌بندی گل ویژگی‌های زیر موردتوجه قرار می‌گیرد:

- کیفیت گل از نظر شادابی
- نبودن مواد خارجی (آفت یا بیماری) روی گل
- میزان نمو گل
- قوی و تردبودن ساقه گل
- دارابودن همه ویژگی‌های رقم

گل ممتاز: 97 درصد گل‌ها ویژگی‌های بالا را دارند.
گل درجه 1: 95 درصد گل‌ها ویژگی‌های بالا را دارند.
گل درجه 2: 90 درصد شاخه گل‌ها ویژگی‌های بالا را دارند.

کدبندی گل بر اساس طول ساقه

برای هر رقم از گل‌ها ویژگی‌های خاصی در نظر گرفته می‌شود. در زیر ویژگی‌های دو نوع گل آمده است:

ارزیابی گل رز

گل باید بدون آسیب‌های یخ‌زدگی بوده و برگ‌ها رنگ پریده نباشند. نباید چوب سال گذشته روی آن وجود داشته باشد. طول ساقه مطابق جدول بالا باشد.

رز ممتاز: همه ویژگی‌های گفته شده را داشته و طول ساقه بیشتر از 10 سانتی‌متر باشد.

ارزیابی گل داودی

درجه ممتاز: ویژگی‌های گفته‌شده را دارا باشد. ساقه‌های پر گل حداقل 5 گل داشته باشد.

درجه 1: همان کیفیت. ساقه‌های پر گل و حداقل 4 گل داشته باشد.

درجه 2: همان کیفیت. ساقه‌های پر گل و حداقل 3 گل داشته باشد.

بسته‌بندی

برای بسته‌بندی گل‌های تیمارشده مواد مختلفی وجود دارد.

فویل‌های پلاستیکی- جعبه‌های مقوایی مخصوص حمل گل، سوراخ‌دار و بدون سوراخ- کپسول آب- قالب‌های اسفنجی- ترولی‌های مناسب حمل گل. در تصاویر بدون شرح زیر برخی از وسایل بسته‌بندی را مشاهده می‌کنید.

حمل‌و‌نقل

حمل‌و‌نقل به‌صورت زمینی، هوایی و دریایی امکان‌پذیر است.

1- بازارهای نزدیک: حمل با کامیون بدون یخچال
2- بازارهای دورتر با بیش از 20 ساعت زمان حمل‌ونقل با کامیون یخچال‌دار
3- بازارهای فرامرزی: هواپیما و یا کشتی با کانتینرهای مخصوص کنترل اتمسفر در دما، رطوبت و نور

برداشت گیاهان گلدانی

محیط پرورش این گیاهان در یک مرکز تولید، گلخانه است. گلخانه دارای امکانات ویژه‌ای است. نورآفتاب فیلتر شده توسط پوشش گلخانه برای گیاهان مهیاست. از طرفی میزان دما، میزان رطوبت، خاک گلدان، میزان آبیاری طبق شرایط استاندارد پرورش گیاه صورت می‌گیرد.

دو نکته در هنگام برداشت و بازاررسانی گیاهان گلدانی دارای اهمیت است:

1- وقتی که آن را به بازار فروش می‌بریم گیاه در چه مرحله از نمو باشد.
2- برای پیشگیری از تنش‌های احتمالی در حین حمل و نقل و نیز پس از خرید و انتقال گلدان به محیط خانه توسط مشتری، چه کارهایی می‌توانیم انجام دهیم.

زمان برداشت گیاه گلدانی

گیاهان گلدانی یا گلدار هستند و یا برگساره‌ای. زمان برداشت این دو متفاوت است.

گیاهان گلدانی گل‌دار زمانی برای فروش برداشت می‌شوند که گل‌های آن‌ها در مرحله غنچه یا اندکی دیرتر در مرحله آغاز شکوفاشدن گل‌ها باشند. مانند لاله- سنبل- زعفران زینتی- کیفی و سینرر که بعد از پایان گل‌دهی دور انداخته می‌شوند.

گیاهان گلدانی آپارتمانی می‌توانند در هر اندازه و سنی که بازارپسندی داشته و بتوان آن را فروخت با شرط اینکه خوب ریشه کرده باشند.

سازگار کردن گیاهان گلدانی قبل از برداشت

به منظور محافظت گیاهان در مقابل آسیب‌ها و به منظور جلب رضایت مصرف‌کنندگان نهایی، گیاهان بایستی پیش از فروش به شرایط محیط بعدی که همان داخل ساختمان‌های مصرف‌کنندگان است، سازگار شوند. این فرایند به‌طور گسترده‌ای به وسیله نور، درجه حرارت، تغذیه معدنی، آبیاری، خاک گلدان‌ها، کنترل آفات و بیماری‌ها و مقاومت به اتیلن به دست می‌آید.

لازم است قبل از برداشت گیاه گلدانی آن را با محیط‌های بعدی سازگار کنیم. در زیر به شرح بیشتری در این باره می‌پردازیم.

1- نور 

بنا بر آنچه که پیشتر گفته شد هر گونه گیاهی باید در برابر نوری با شدت روشنایی بین دو حد نقطه اشباع فتوسنتزی و نقطه جبران نور قرار گیرد تا بیشترین رشد برای گیاه فراهم شود. شدت روشنایی در محیط واحدهای تولیدی گیاه زیاد است. در حالی که در خانه‌ها معمولاً روشنایی بسیار کمتر می‌باشد. وقتی گیاهی خریده شده و به محیط جدید یعنی داخل خانه یا دفتر کار وارد می‌شود، میزان نور محیط گیاه ناگهان کاهش می‌یابد. اگر گیاهی را در جایی قرار دهیم که شدت روشنایی آن مکان کمتر از LCP (Light Compensation Point) گیاه است، تنفس گیاه بیشتر از فتوسنتز آن می‌شود، بنابراین گیاه از اندوختۀ غذایی خود استفاده می‌کند و خیلی زود ضعیف می‌شود. در مرحله بعدی، غنچه‌ها و برگ‌ها می‌افتند، ساقه لاغر می‌شود و سرانجام گیاه می‌میرد.

گیاهانی که در یک واحد تولید و پرورش داده می‌شوند از نور بیشتری برخوردار هستند. گاهی نور، بیشتر از PSP (Photosynthetic Saturation Point) گیاه است. قبل از برداشت باید گیاهان را با شدت روشنایی پایین‌تر در حدود LCP سازگار کرد. برای این کار باید گیاهان را سایه‌دهی کنیم. 

سایه‌دهی گیاهان پیش از برداشت

در یک روش سنتی روی سقف گلخانه اندکی آب آهک، یا رنگ پلاستیک رقیق شده می‌پاشند. در روش‌های نوین پوشش سایه‌انداز را به کمک موتورهای الکتریکی روی سقف گلخانه پهن می‌کنند. بهترین موقع سایه‌دهی گیاهان در آخر دوره رشد می‌باشد. مدت سایه‌دهی از 6 هفته تا 6 ماه متفاوت است. دوره سایه‌دهی برای گیاهان کوچک پیکر، کوتاه است. در حالی که گیاهان بزرگ به سایه‌دهی طولانی‌تری نیاز دارند. پرورش گیاهان گلدانی در سایه قابلیت سازگار‌شدن آن‌ها را به میزان نور پایین در طی جابه‌جایی گیاهان از تولیدکننده به مصرف‌کننده بهبود می‌بخشد.

امروزه برای کاهش شدت نور در گلخانه‌ها از پوشش‌های رنگی (فیلم پلی اتیلن- پلی کربنات نیز استفاده می‌کنند).

همواره یک تولیدکننده باید اطلاعات موردنیاز درباره احتیاجات نوری هر گیاه را به همراه فروش آن ارائه کند.

2- درجه حرارت:

دما تأثیر زیادی در سازگارشدن گیاهان ندارد. تنها این نکته را رعایت می‌کنیم که زمان سایه‌دهی با کم‌شدن نور دما را نیز اندکی پایین می‌آوریم.

3- تغذیه معدنی گیاهان:

با این پرسش شروع می‌کنیم. گیاهان به چه مقدار عناصر غذایی نیاز دارند؟ پاسخ به این پرسش به شرایط زیر بستگی دارد:

1- پیکر گیاه
2- شدت فتوسنتز
3- مرحله رشد و نمو گیاه
4- دما
5- شدت نور

اگر شرایط محیطی یک گونه گیاه شامل نور- دما و رطوبت در حد بهینه باشد، گیاه پتانسیل لازم برای حداکثر رشد و نمو را خواهد داشت. در این شرایط نیاز آبی گیاه و نیاز به مواد معدنی زیاد می‌شود. به ویژه اگر پیکر گیاه بزرگ باشد. اما این زیادشدن نیاز، دارای یک آستانه است. تغذیه بیشتر از این آستانه خاک را شور می‌کند و موجب مسمومیت در گیاه می‌شود. در نتیجه گیاه ضعیف شده و می‌میرد. علائم مسمومیت در هر گیاه متفاوت است. به‌طور معمول در شرایط بهینه عوامل محیطی نیاز گیاهان به عنوان موادمعدنی که به‌صورت کودهای میکرو و ماکرو در اختیار گیاه قرار داده می‌شود، در جدول زیر آمده است.

میزان نیاز غذایی برخی از گیاهان نسبت به عناصر غذایی اصلی

4- آبیاری:

در صورتی‌که در طول دوره پرورش آبیاری منظم صورت گرفته باشد، در زمان برداشت استرس موقتی که با قطع موقت آبیاری در دوره حمل‌ونقل پدید می‌آید، در گیاهان تأثیری نخواهد داشت.

حمل‌ونقل در ساعتی انجام می‌شود که سطح خاک گلدان‌ها هنوز کاملاً خشک نشده باشد. پس از انتقال و پیاده‌کردن گلدان‌ها، آن‌ها را آبیاری می‌کنیم. کیفیت آب آبیاری مهم است. لازم است از آب نمونه‌گیری شده و نمونه را به آزمایشگاه بفرستیم. در صورتی‌که برگه آزمایش، آب محل را مطابق با کیفیت استاندارد نشان دهد می‌توان از آب موجود استفاده نموده و اگر فاکتورهای آب با کیفیت استاندارد مغایرت داشته باشد، باید آب با کیفیت تأمین کرد. تأمین آب به کمک تانکر امکان‌پذیر است.

5- خاک و گلدان:

ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی خاک گلدان باید با نیازهای گیاه سازگار باشد. این ویژگی‌ها به قرار است.

1- قابلیت نگهداری بالای آب (با داشتن دانه‌های هیدروژل)
2- دارای خلل و فرج کافی
3- دارابودن عناصر مغذی کافی گلدان برای توسعه ریشه. پیش از برداشت در صورتی که ریشه در گلدان‌ها پرشده باشد، باید گلدان‌ها را تعویض نمود. تا از تنش کم آبی در دوره انتقال پیشگیری شود.
4- تعویض گلدان قبل از برداشت برای گیاهان آپارتمانی (گلدان‌های گل‌دار نیاز به تعویض گلدان ندارند). تعویض گلدان برای پیشگیری از تنش کم آبی در دوره انتقال از مرکز تولید تا مصرف‌کننده لازم می‌باشد.

نحوه تعویض گلدان

1- رطوبت خاک گلدان در شرایط ظرفیت مزرعه باشد (دو نم باشد)
2- از گلدان یک سایز بزرگ‌تر استفاده شود
3- در ته گلدان بزرگ‌تر ابتدا اندکی سنگ یا پوکه قرار داده و سپس چند سانتی‌متر خاک می‌ریزیم.
4- گلدان حاوی گیاه را مطابق شکل بر می‌گردانیم و به آن ضربه‌ای می‌زنیم.
5- خاک و توده ریشه بیرون آورده شده را درون گلدان بزرگ‌تر قرار می‌دهیم.
6- قسمت‌های خالی گلدان بزرگ‌تر را تا 1 سانتی‌متری لبه خاک می‌ریزیم.
7- گلدان‌ها را کنار هم می‌چینیم.
8- با سر آب‌پاش آبیاری می‌کنیم.

6- کنترل آفات و بیماری‌ها:

گیاهان آماده‌شده برای برداشت باید بدون بیماری‌ها و حشرات باشد. از آنجا که سم‌پاشی در پاسیوها، دفاتر اداره و اتاق و راهروهای خانه مشکل است، ما تولیدکنندگان باید قبل از برداشت عملیات سم‌پاشی را انجام دهیم.

7- اتیلن:

اتیلن در گیاهان گلدار موجب سوختگی جوانه و گل کامل و ریزش جوانه، ریزش گلبرگ‌ها و در گیاهان آپارتمانی موجب رشد تک محوری و زردشدن و ریزش برگ‌ها می‌شود. حساسیت به اتیلن در گیاهان بالغ زمانی که گیاه آماده فروش می‌شود به بیشترین حد خود می‌رسد. بنابراین لازم است گیاهان قبل از برداشت تیمار شوند.

پیشگیری از خسارت اتیلن:

برای پیشگیری از خسارت اتیلن می‌توان کارهای زیر را انجام داد:

1- جداکردن برگ‌ها و اندام‌های پژمرده و زردشده از گیاه.
2- حذف گیاهان آسیب دیده از محیط گیاهان سالم.
3- استفاده از محلول‌های بازدارنده اثر اتیلن مانند سولفات آلومینیم.

برخی از گیاهان گلدانی حساس به اتیلن در جدول زیر آورده شده است:

بسته‌بندی

بسته‌بندی باید طوری باشد که گیاهان را در مقابل آسیب‌های فیزیکی، از دست دادن آب، نوسانات حرارت محافظت کند. گیاهان گلدانی کوچک را در کیسه‌های کاغذی، یا پلاستیکی بسته‌بندی کرده و آن‌ها را در قالب‌های اسفنجی محکم کرده و یا در کارتن قرار می‌دهیم. از سبدهای پلاستیکی نیز به منظور چیدن گلدان‌ها استفاده می‌شود. به تصویرها نگاه کنید.

برای بسته‌بندی گیاهان حساس به اتیلن باید از فویل‌های پلاستیکی سوراخ‌دار استفاده کنیم.

حمل‌ونقل

چیدمان گلدان‌ها در کامیون یا کانتینر باید به گونه‌ای باشد که فضای خالی نداشته باشیم. در این صورت از جابه‌جایی گلدان‌ها پیش‌گیری می‌شود. می‌توان برای چیدمانی راحت و کم خطر از چرخ‌های دستی ویژه حمل گل‌های گلدانی استفاده کرد. حمل گلدان‌های بزرگ با هواپیما هزینه بردار است. بنابراین حمل آن‌ها با کامیون و کشتی انجام می‌گیرد. در جابه‌جایی گلدان‌ها به بازارهای دور چند نکته مهم است.

گلدان‌ها در شرایط بارگیری، در تاریکی قرار گیرند. برخی گیاهان مانند آلگونما- شفلرا و یوکا به نگهداری در شرایط تاریکی تا 30 روز هم مقاوم هستند، در حالی که برخی گیاهان دیگر مانند داودی و سیکلامن فقط پس از چند روز تاریکی در دوره حمل کیفیت خود را از دست می‌دهند.