الیاف معدنی: رشته‌های بسیار ریز کانی که می‌توانند وارد دستگاه تنفس شوند.

الیاف معدنی: مهمانان ناخوانده ریه‌های ما

الیاف معدنی دقیقاً چه هستند و کجا پیدا می‌شوند؟

الیاف معدنی، رشته‌های بلند و بسیار باریکی هستند که از کانی‌های خاصی در طبیعت تشکیل می‌شوند. این کانی‌ها عمدتاً جزو گروه بزرگی به نام سیلیکات‌ها هستند که بیش از 90 درصد پوسته زمین را می‌سازند. معروف‌ترین و البته خطرناک‌ترین نمونه این الیاف، آزبست یا پنبهٔ نسوز است.

شاید فکر کنید این الیاف فقط در معادن یا کارخانه‌های دورافتاده وجود دارند، اما حقیقت چیز دیگری است. در زندگی روزمره ممکن است با منابعی از این الیاف روبه‌رو شویم. برای مثال، سال‌ها پیش از آزبست به‌دلیل مقاومت بالایش در برابر آتش و استحکام، در ساخت لوله‌های آب، ورقه‌های سقفی ایرانیت و حتی لنت ترمز خودروها استفاده می‌شد. تخریب ساختمان‌های قدیمی یا سایش لنت ترمز خودروها می‌تواند این الیاف را در هوا پراکنده کند.

سفر یک الیاف معدنی از بینی تا عمق ریه

ورود این الیاف به بدن عمدتاً از طریق دستگاه تنفس اتفاق می‌افتد. وقتی هوای حاوی این ذرات ریز را نفس می‌کشیم، آن‌ها سفری را از مجاری تنفسی آغاز می‌کنند.

ذرات درشت‌تر معمولاً در بینی و گلو گیر می‌افتند، اما الیاف بسیار ریز و بلند — آن‌هایی که قطرشان کمتر از 3 میکرومتر است — می‌توانند به اعماق ریه، یعنی جایی که تبادل اکسیژن انجام می‌شود، نفوذ کنند. شکل الیاف هم مهم است؛ الیاف صاف و سوزنی‌شکل (مانند برخی انواع آزبست) نسبت به الیاف خمیده و منحنی‌شکل، شانس بیشتری برای نفوذ به مناطق حساس ریه دارند.

پس از رسیدن به کیسه‌های هوایی ریه، مشکل اصلی آغاز می‌شود. بدن ما اغلب نمی‌تواند این الیاف معدنی پایدار را تجزیه یا دفع کند. در نتیجه آن‌ها برای سال‌ها و حتی دهه‌ها در ریه باقی می‌مانند و به‌طور مداوم بافت ظریف ریه را تحریک می‌کنند. این تحریک طولانی‌مدت، سرآغاز آسیب‌های جدی است.

آسیب‌های پنهان: وقتی ریه‌ها فراموش می‌کنند چگونه نفس بکشند

تماس طولانی با الیاف معدنی خطرناکی مانند آزبست، می‌تواند منجر به بیماری‌های مزمن و صعب‌العلاج ریوی شود. این بیماری‌ها ممکن است حتی 20-15 سال پس از مواجهه با الیاف خود را نشان دهند.

• آزبستوز (Asbestosis): این بیماری در اثر تحریک مداوم بافت ریه توسط الیاف به‌وجود می‌آید. در واکنش به این تحریک، بافت ریه به‌تدریج ضخیم و سفت می‌شود (فیبروز). فرض کنید ریه‌ای که باید مانند یک بادکنک نرم منبسط و منقبض شود، به اسفنجی سفت تبدیل شده است. این سفتی، انتقال اکسیژن به خون را سخت می‌کند و باعث تنگی نفس شدید، حتی در حالت استراحت، می‌گردد.

• سرطان ریه: برخی الیاف معدنی سرطان‌زا هستند. مطالعات نشان داده که تعداد الیاف معدنی در ریه افراد مبتلا به سرطان ریه می‌تواند به‌طور قابل توجهی بیشتر از افراد سالم باشد. دود سیگار خطر ابتلا به سرطان ریه ناشی از آزبست را بسیار افزایش می‌دهد.

• مزوتلیوما (Mesothelioma): این یک نوع سرطان نادر و بسیار خطرناک است که پرده نازک اطراف ریه (پلورا) یا حفره شکم را درگیر می‌کند. این بیماری ارتباط بسیار قوی با مواجهه با آزبست دارد.

از خانه تا شهر: کجا ممکن است در معرض الیاف معدنی قرار بگیریم؟

اگرچه امروزه استفاده از آزبست در بسیاری کشورها از جمله ایران محدود یا ممنوع شده، اما هنوز هم ممکن است در مکان‌های زیر با آن روبه‌رو شویم:

1. ساختمان‌های قدیمی: خانه‌ها یا کارخانه‌هایی که قبل از سال 1380 ساخته شده‌اند، ممکن است در عایق‌های حرارتی، لوله‌کشی، یا صفحات سقفی (ایرانیت) خود آزبست داشته باشند. تخریب یا بازسازی غیراصولی این ساختمان‌ها می‌تواند الیاف را در هوا آزاد کند.

2. لنت ترمز و کلاچ فرسوده خودروها: در گذشته آزبست در ساخت لنت ترمز کاربرد زیادی داشت. سایش لنت‌های قدیمی در خودروهای فرسوده، همچنان می‌تواند یکی از منابع پراکندگی الیاف در هوای شهرهای بزرگ باشد.

3. برخی محیط‌های کاری: فعالیت در مشاغلی مانند تخریب ساختمان، تعمیر خودرو (مخصوصاً کار با ترمزهای قدیمی)، یا کار در معادن خاص بدون رعایت ایمنی کافی می‌تواند خطرناک باشد.

نکته امیدوارکننده اینجاست که با آگاهی و رعایت نکات ایمنی می‌توان به‌طور چشمگیری این خطرات را کاهش داد.

راه‌های هوشمندانه برای محافظت از خود و دیگران

محافظت در برابر این ذرات نامرئی، نیازمند توجه و انجام چند اقدام ساده اما مهم است:

• آگاهی و پرهیز: اگر در ساختمان‌های بسیار قدیمی زندگی یا کار می‌کنید، از حفر، سوراخ کردن یا تخریب غیراصولی دیوارها یا سقف‌های مشکوک (مخصوصاً اگر مواد شکننده و فیبری دارند) خودداری کنید.

• استفاده از وسایل حفاظت فردی (ماسک مناسب): در محیط‌هایی که احتمال گرد و غبار مواد معدنی وجود دارد (مانند کارگاه‌های تخریب یا تعمیرات)، استفاده از ماسک‌های فیلتردار مخصوص گرد و غبار (مانند ماسک N95) و نه یک ماسک پارچه‌ای ساده، ضروری است.

• رعایت بهداشت: پس از کار در محیط‌های پرغبار، دوش گرفتن و تعویض لباس‌ها می‌تواند از انتقال الیاف به سایر محیط‌ها (مثل منزل) جلوگیری کند.

• جایگزینی مواد ایمن: امروزه برای تمام کاربردهای گذشته آزبست، جایگزین‌های ایمن مانند الیاف شیشه خاص، الیاف پلیمری و دیگر مواد نسوز مصنوعی وجود دارد. انتخاب این مواد در صنعت و ساخت‌وساز، گام بزرگی برای سلامت جامعه است.

پرسش‌های رایج درباره الیاف معدنی

پاورقی

¹آزبست (Asbestos): نام گروهی از کانی‌های سیلیکاتی که به صورت رشته‌های بسیار ریز و مقاوم در برابر حرارت در طبیعت یافت می‌شوند. به آن پنبه نسوز یا پنبه کوهی نیز گفته می‌شود.

²آزبستوز (Asbestosis): یک بیماری ریوی مزمن و غیرسرطانی که در اثر تنفس طولانی‌مدت الیاف آزبست ایجاد شده و باعث فیبروز (سفت‌شدگی) بافت ریه و تنگی نفس می‌شود.

³مزوتلیوما (Mesothelioma): نوعی سرطان نادر که پرده‌های جنب (اطراف ریه) یا صفاق (اطراف حفره شکم) را درگیر می‌کند و ارتباط قوی با مواجهه با آزبست دارد.

⁴سیلیکات (Silicate): دسته بزرگی از کانی‌ها که از ترکیب سیلیسیم، اکسیژن و یک یا چند فلز تشکیل شده‌اند و بخش عمده پوسته زمین را می‌سازند.

⁵میکرون (Micrometer): یک واحد اندازه‌گیری طول است. هر میکرون معادل یک هزارم میلی‌متر است. برای اندازه‌گیری ذرات بسیار ریز مانند الیاف معدنی و باکتری‌ها استفاده می‌شود.