کانیهای زیانآور: دشمنان نامرئی سلامت
آشنایی با دشمنان نامرئی: کانیهای زیانآور چه هستند؟
کانیهای زیانآور یا سمی، مواد معدنی هستند که به طور طبیعی در پوسته زمین وجود دارند اما به دلیل ویژگیهای شیمیایی خاصشان، میتوانند سلامتی انسان را به خطر بیندازند . برخی از این مواد ممکن است به شکل غبار در هوا پراکنده شده و با تنفس وارد ریهها شوند، برخی دیگر ممکن است در آب یا خاک حل شوند و از طریق نوشیدن آب یا خوردن گیاهان آلوده وارد چرخه غذایی ما گردند.
یک مثال بسیار معروف که احتمالاً نام آن را شنیدهاید، پنبه نسوز یا آزبست است. این ماده به خاطر مقاومت زیاد در برابر آتش و گرما، سالها در صنعت ساختمانسازی استفاده میشد، اما امروزه میدانیم که الیاف بسیار ریز آن در صورت تنفس، برای همیشه در ریه میمانند و میتوانند باعث بیماریهای شدید ریوی و سرطان شوند . مثال دیگر، کانیهای حاوی فلزات سنگین مانند سرب هستند که میتوانند از طریق لولههای قدیمی آب وارد آب آشامیدنی شوند یا در رنگهای ساختمانی قدیمی وجود داشته باشند.
دستهبندی کانیهای خطرناک و محلهای پنهان آنها
کانیهای زیانآور را میتوان بر اساس نوع خطر و شکل ظاهری به چند گروه اصلی تقسیم کرد:
| نوع کانی زیانآور | مثالهای معروف | محلهای احتمالی وجود | راه اصلی ورود به بدن |
|---|---|---|---|
| کانیهای دارای الیاف خطرناک | آزبست (پنبه نسوز) | سقفها و لولههای قدیمی ساختمان، عایقهای حرارتی، لنت ترمز قدیمی خودروها | تنفس (استنشاق غبار و الیاف) |
| کانیهای حاوی فلزات سنگین سمی | گالن (حاوی سرب)، سینابار (حاوی جیوه) | لولههای آب قدیمی، رنگهای فرسوده، خاک آلوده مناطق صنعتی، برخی وسایل الکترونیکی | خوردن، آشامیدن، تنفس غبار |
| کانیهای گرد و غبار خطرناک | سیلیس (مثل کوارتز) | کارگاههای سنگتراشی، کارخانههای سیمان، معادن، پروژههای ساختمانی | تنفس (ذرات ریز گرد و غبار) |
| سایر کانیهای سمی | اورپیمنت و رئالگار (حاوی آرسنیک) | مواد رنگی معدنی قدیمی، زمینهای کشاورزی آلوده، آبهای زیرزمینی در برخی مناطق | خوردن، آشامیدن |
این کانیها چگونه به سلامتی آسیب میرسانند؟
کانیهای زیانآور میتوانند از راههای مختلف به بدن آسیب برسانند. خطرناکترین راه معمولاً تنفس ذرات ریز آنهاست. برای مثال، الیاف ریز آزبست یا ذرات سیلیس پس از ورود به ریهها، توسط بدن قابل دفع نیستند و در آنجا باقی میمانند. این ذرات به مرور زمان با تحریک مداوم بافت ریه، باعث ایجاد زخم و التهاب میشوند که به بیماریهای خطرناکی مانند آزبستوزیس[n] یا سیلیکوزیس (بیماری ریوی ناشی از سیلیس) منجر میگردد . در موارد شدید، این التهابهای طولانیمدت حتی میتوانند باعث سرطان ریه شوند.
فلزات سنگین نیز مکانیسم متفاوتی دارند. این مواد در بدن تجمع مییابند، یعنی به مرور زمان و با ادامه تماس، مقدار آنها در اندامهایی مانند کبد، کلیهها، استخوانها و حتی مغز افزایش مییابد. برای نمونه، سرب میتواند جایگزین کلسیم در استخوانها شود یا در ساخت گلبولهای قرمز خون اختلال ایجاد کند که در کودکان منجر به مشکلات یادگیری و رشد میگردد . جیوه نیز میتواند به سیستم عصبی آسیب برساند.
داستانهایی از محیط اطراف ما
این خطرات فقط تئوری نیستند. گزارشهای واقعی نشان میدهند کارگرانی که در محیطهای خاصی کار میکنند، به دلیل تماس طولانیمدت با این مواد، با مشکلات جدی سلامتی روبرو میشوند. به عنوان مثال، کارگران کارخانههای سیمان یا سنگبریها در معرض غبار سیلیس هستند. یکی از کارگران کارخانه سیمان میگوید پس از سالها کار، ریههایش دچار مشکل شده و سرفههای خشک پیدرپی امانش را بریده است .
مورد دیگر مربوط به کورههای آجرپزی سنتی است. خاک مورد استفاده در این کورهها ممکن است حاوی مواد سمی باشد و هنگام پخت در دمای بالا، گازها و ذرات بسیار خطرناکی از جمله فلزات سنگین تولید میکند که کارگران و ساکنان اطراف را تهدید میکند . حتی در گذشته، از رنگهای حاوی سرب برای رنگآمیزی منازل و اسباببازی کودکان استفاده میشد که یک خطر خاموش برای سلامت به شمار میرفت.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. اگرچه خطر برای این گروه به دلیل تماس مستقیم و طولانیمدت بسیار بیشتر است، اما افراد عادی نیز ممکن است در معرض خطر قرار گیرند. مثالهای آن شامل زندگی در خانههای قدیمی با لولهکشی یا رنگهای حاوی سرب، ساکنین اطراف کارخانههای آلاینده، یا حتی تنفس هوای آلوده به ذرات خطرناک در روزهای پرموجگرد است .
پاسخ: آزبست تا زمانی که دستنخورده و پوشیده باقی بماند (مثلاً زیر رنگ یا گچ)، خطر آزاد شدن الیاف را ندارد. اما اگر به هر دلیلی خراشیده، سوراخ یا شکسته شود (مثلاً در هنگام بازسازی خانه)، الیاف خطرناک آن در هوا پراکنده میشوند. بنابراین هرگز نباید خودتان اقدام به تخریب یا تعمیر موادی کنید که شک دارید حاوی آزبست هستند. این کار باید توسط افراد متخصص و با تجهیزات ایمنی انجام شود.
پاسخ: راهکارهای ساده اما مؤثری وجود دارد:
1. آگاهی و شناسایی: در مورد مواد ساختمانی قدیمی خانه (مخصوصاً اگر قصد بازسازی دارید) تحقیق کنید.
2. رعایت اصول بهداشتی: شستن مرتب دستها، به خصوص قبل از خوردن غذا، پس از بازی در خاک یا کار با وسایل قدیمی.
3. استفاده از وسایل حفاظتی: هنگام کار در محیطهای پرغبار (مثل کارگاه نجاری یا سنگتراشی) حتماً از ماسک مناسب (ماسک N95 یا FFP2) استفاده کنید.
4. تأمین هوای پاک: در روزهای آلوده از تردد غیرضروری در فضای باز خودداری کنید و در خانه از دستگاه تصفیه هوای مناسب استفاده نمایید.
پاورقی
[n]آزبست (Asbestos): خانوادهای از کانیهای سیلیکاتی که به شکل الیاف مقاوم و انعطافپذیر هستند. به آن پنبه نسوز یا پنبه کوهی نیز میگویند. به دلیل مقاومت در برابر آتش و گرما در گذشته کاربرد گستردهای داشته، اما امروزه به دلیل سرطانزایی شناخته شده، استفاده از آن در بسیاری از کشورها محدود یا ممنوع شده است .
[n]فلزات سنگین (Heavy Metals): گروهی از فلزات با چگالی نسبتاً بالا که در مقدار کم نیز میتوانند برای موجودات زنده سمی باشند. مانند سرب (Lead)، جیوه (Mercury)، کادمیوم (Cadmium) و آرسنیک (Arsenic) که در برخی کانیها یافت میشوند .
[n]آزبستوزیس (Asbestosis): یک بیماری مزمن و غیرسرطانی ریه که در اثر تنفس طولانیمدت الیاف آزبست ایجاد میشود. در این بیماری بافت ریه زخمدار و سفت میشود که منجر به سختی در تنفس میگردد .
