نیکوتین : ماده اعتیادآور موجود در دخانیات
نیکوتین چیست و از کجا میآید؟
نیکوتین یک ماده شیمیایی طبیعی است که گیاه توتون برای دفاع در برابر حشرات موذی تولید میکند. میتوان گفت این ماده، سمّ دفاعی گیاه است. فرمول شیمیایی ساده نیکوتین $C_{10}H_{14}N_{2}$ است. وقتی دود سیگار یا بخار قلیان و ویپ5 را استنشاق میکنید، این ماده به سرعت از طریق ریهها جذب جریان خون میشود و در کمتر از 10 ثانیه خود را به مغز میرساند. سرعت عمل این ماده، یکی از دلایل قدرتمند اعتیادآور بودن آن است. مقدار نیکوتین در محصولات مختلف دخانی متفاوت است. برای مثال، یک نخ سیگار معمولی ممکن است بین 1 تا 2 میلیگرم نیکوتین داشته باشد، اما مقداری که بدن جذب میکند کمتر است.
| نام محصول | مقدار تقریبی نیکوتین | سرعت جذب در بدن | سطح خطر اعتیاد |
|---|---|---|---|
| یک نخ سیگار معمولی | 1-2 میلیگرم (جذب: ~0.8 میلیگرم) | خیلی سریع (از ریه) | خیلی بالا |
| یک وعده قلیان (یک ساعت) | معادل 10 نخ سیگار یا بیشتر | سریع (از ریه، حجم دود بالا) | خیلی بالا |
| آدامس نیکوتین (یک عدد) | 2 یا 4 میلیگرم | آهسته (از طریق مخاط دهان) | کنترل شده (برای ترک) |
| سیگار الکترونیکی (یک پُف6) | متغیر، از صفر تا بالا | خیلی سریع (از ریه) | بالا تا خیلی بالا |
نیکوتین چگونه مغز را فریب میدهد؟
مغز انسان مانند یک فرمانده مرکزی است که با استفاده از مواد شیمیایی به نام ناقلهای عصبی7 با سلولها (نورونها) ارتباط برقرار میکند. نیکوتین در ظاهر شبیه به یکی از این ناقلهای عصبی مهم به نام استیلکولین8 است. وقتی نیکوتین وارد مغز میشود، بهجای استیلکولین روی گیرندههای9 خاصی مینشیند و آنها را فعال میکند.
فعال شدن این گیرندهها باعث ترشح ناگهانی یک ناقل عصبی دیگر به نام دوپامین10 در منطقهای از مغز به نام مرکز پاداش میشود. دوپامین مسئول ایجاد احساس لذت، رضایت و انگیزه است. مغز این افزایش ناگهانی و مصنوعی دوپامین را ثبت میکند و یاد میگیرد که مصرف نیکوتین با احساس خوب همراه است. در نتیجه، برای تکرار این تجربه لذتبخش، وسوسه و تمایل به مصرف دوباره ایجاد میشود. به مرور زمان، مغز به حضور نیکوتین عادت میکند و اگر نیکوتین دریافت نکند، دچار کمبود دوپامین و بروز علائم ترک11 مانند بیقراری، اضطراب و مشکل در تمرکز میشود.
اثرات نیکوتین بر سایر اندامهای بدن
اگرچه نیکوتین عمدتاً بر مغز اثر میگذارد، اما سفر آن در جریان خون، سایر اندامها را نیز تحت تأثیر قرار میدهد.
قلب و عروق خونی: نیکوتین باعث تنگشدن رگهای خونی و افزایش ضربان قلب و فشار خون میشود. این کار، قلب را مجبور میکند سختتر کار کند. تصور کنید یک شیلنگ آب دارید و شما مدام آن را فشار میدهید تا باریکتر شود. هم آب با فشار بیشتری بیرون میزند (افزایش فشار خون) و هم پمپ آب (قلب) زودتر فرسوده میشود.
غدد درونریز: نیکوتین ترشح هورمون آدرنالین12 (هورمون جنگ و گریز) را افزایش میدهد. این هورمون بدن را در حالت آمادهباش قرار میدهد که میتواند باعث افزایش قند خون شود.
سیستم گوارش: ممکن است باعث افزایش حرکت روده و حتی حالت تهوع در مصرفکنندگان تازهکار شود.
یک نکته بسیار مهم: در محصولات دخانی، نیکوتین تنها عامل مضر نیست. دود تنباکو حاوی هزاران ماده شیمیایی سمی و دهها ماده سرطانزاست. بسیاری از بیماریهای خطرناک ناشی از سیگار، مانند سرطان ریه، بیماریهای قلبی و آمفیزم13، به دلیل این ترکیبات سمی دیگر ایجاد میشوند، اما نیکوتین همان مادهای است که با ایجاد اعتیاد، فرد را وادار میکند بارها و بارها در معرض این سموم قرار بگیرد.
از آزمایشگاه تا زندگی واقعی: داستان یک وابستگی
تصور کنید دانشآموزی به نام امیر، به دلیل کنجکاوی یا تحت تأثیر دوستان، اولین پُف سیگار را تجربه میکند. بدن او ممکن است با سرفه و حالت تهوع واکنش نشان دهد، زیرا در حال مبارزه با یک ماده خارجی سمی است. اما اگر این کار تکرار شود، مغز امیر به سرعت یاد میگیرد که بعد از سیگار کشیدن، احساس خوبی (به دلیل ترشح دوپامین) به او دست میدهد. حالا او نه برای کنجکاوی، بلکه برای رسیدن به آن احساس یا فرار از احساسات بد (مثل استرس امتحان) سیگار میکشد. پس از چند هفته مصرف منظم، مغز و بدن او به دوز منظم نیکوتین عادت میکنند. اگر امیر ساعاتی سیگار نکشد، مغزش که به نیکوتین عادت کرده، دچار کمبود میشود و علائم ترک مانند بیحوصلگی، عصبانیت و اشتیاق شدید به نیکوتین ظاهر میشوند. اینجاست که اعتیاد شکل گرفته است. او برای احساس طبیعی بودن مجبور به مصرف میشود.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: این یک اشتباه بزرگ و رایج است. یک وعده قلیان میتواند معادل نیکوتین دهها نخ سیگار را به بدن برساند. حجم دود استنشاق شده در قلیان بسیار بیشتر است. سیگارهای الکترونیکی نیز اغلب حاوی نیکوتین مایع با غلظتهای بالا هستند و یک کارتریج14 پر شده آن میتواند معادل یک پاکت سیگار، نیکوتین وارد بدن کند. هیچکدام بیضرر نیستند و هر دو اعتیادآور هستند.
پاسخ: نیکوتین بهتنهایی به عنوان یک ماده سرطانزا15 (موجود در دود سیگار) طبقهبندی نمیشود. خطر اصلی نیکوتین، اعتیادآور بودن شدید آن است که فرد را وادار میکند مرتباً در معرض دود حاوی هزاران ماده سرطانزای دیگر قرار بگیرد. به علاوه، تحقیقات نشان میدهد نیکوتین ممکن است رشد سلولهای سرطانی موجود را تسریع کند.
پاسخ: بله، این محصولات حاوی نیکوتین هستند و میتوانند باعث وابستگی شوند. اما نکته کلیدی اینجاست که اینها به عنوان ابزار درمانی و تحت نظارت پزشک برای ترک سیگار استفاده میشوند. آنها نیکوتین را بدون هزاران ماده سمی دیگر به بدن میرسانند و به فرد کمک میکنند ابتدا از سموم دود رها شده و سپس به تدریج دوز نیکوتین را کاهش دهد تا وابستگی از بین برود. هدف نهایی، قطع کامل نیکوتین است.
پاورقی
1 Nicotine (نیکوتین) – ماده اصلی اعتیادآور در محصولات توتون و تنباکو.
2 Alkaloid (آلکالوئید) – دستهای از ترکیبات نیتروژندار ارگانیک که اغلب اثرات فیزیولوژیک قوی دارند.
3 Tobacco (توتون) – گیاهی که برگهای آن حاوی نیکوتین است.
4 Reward System (سیستم پاداش) – مدارهای عصبی در مغز که رفتارهای لذتبخش را تقویت میکنند.
5 Vape (ویپ) – وسیلهای الکترونیکی که مایع حاوی نیکوتین را به بخار تبدیل میکند.
6 Puff (پُف) – یک بار استنشاق از سیگار یا سیگار الکترونیکی.
7 Neurotransmitters (ناقلهای عصبی) – مواد شیمیایی که پیام را بین سلولهای عصبی منتقل میکنند.
8 Acetylcholine (استیلکولین) – یک ناقل عصبی مهم در یادگیری، حافظه و انقباض عضلات.
9 Receptors (گیرنده) – مولکولهای پروتئینی روی سلول که مواد خاصی به آنها متصل شده و پیامی را ایجاد میکنند.
10 Dopamine (دوپامین) – ناقل عصبی مرتبط با لذت، انگیزه و پاداش.
11 Withdrawal (ترک) – مجموعه علائم ناخوشایند جسمی و روانی که پس از قطع ماده اعتیادآور ظاهر میشود.
12 Adrenaline (آدرنالین) – هورمونی که بدن را برای واکنش "جنگ یا گریز" آماده میکند.
13 Emphysema (آمفیزم) – یک بیماری ریوی خطرناک که در آن کیسههای هوایی ریه آسیب میبینند.
14 Cartridge (کارتریج) – محفظه حاوی مایع در سیگار الکترونیکی.
15 Carcinogen (سرطانزا) – مادهای که میتواند باعث ایجاد سرطان شود.
