جنین و رشد اولیه: سفر شگفتانگیز از یک سلول
از لقاح تا جنین: اولین قدمها
همه چیز با پیوند دو سلول بسیار کوچک شروع میشود: اسپرم از پدر و تخمک از مادر. این پیوند که لقاح نام دارد، منجر به تشکیل یک سلول منحصر به فرد به نام یاخته تخم یا زیگوت۳ میشود. این سلول کوچک، حاوی تمام دستورالعملهای لازم برای ساخت یک انسان جدید است، درست مثل یک نقشه کامل ساختمان!
زیگوت بلافاصله شروع به سفر میکند و همزمان به سرعت تقسیم میشود. این تقسیمها، میوز نیستند، بلکه میتوز۴ هستند. یعنی سلولها شبیه به هم تقسیم میشوند و تعدادشان افزایش مییابد. ابتدا از ۱ سلول به ۲، سپس ۴، ۸، ۱۶ و ... میرسد. این توده سلولی در حال حرکت به سمت رحم است.
مراحل اولیه رشد: از توپ سلولی تا کاشت
رشد اولیه جنین مراحل مشخصی دارد که در جدول زیر به ترتیب و به سادگی آمده است:
| نام مرحله | شرح | مدت زمان (تقریبی) |
|---|---|---|
| زیگوت | سلول اولیه حاصل از لقاح اسپرم و تخمک | ساعات اولیه |
| مورولا۵ | توده جامد سلولی شبیه به توت کوچک (۱۲-۱۶ سلول) | ۳ تا ۴ روز پس از لقاح |
| بلاستوسیست۶ | توده سلولی توخالی که آماده کاشت در دیواره رحم است. سلولهای داخلی آن بعداً جنین را میسازند. | ۵ تا ۶ روز پس از لقاح |
| لانهگزینی (کاشت) | اتصال بلاستوسیست به دیواره رحم مادر و شروع به دریافت مواد غذایی | ۶ تا ۱۰ روز پس از لقاح |
تشکیل لایهها و اندامهای اولیه
پس از لانهگزینی، سلولهای داخلی بلاستوسیست شروع به سازماندهی مجدد میکنند و سه لایه اصلی به نام لایههای زاینده۷ تشکیل میشوند. هر لایه مسئول ساختن اندامهای خاصی از بدن است:
۱. اکتودرم۸: لایه بیرونی. پوست، مو، ناخن و کل دستگاه عصبی (مغز، نخاع و اعصاب) از این لایه ساخته میشوند.
۲. مزودرم۹: لایه میانی. استخوانها، عضلات، قلب، رگهای خونی و کلیهها از این لایه به وجود میآیند.
۳. اندودرم۱۰: لایه داخلی. لوله گوارش، ریهها، کبد و لوزالمعده از این لایه شکل میگیرند.
برای درک بهتر، میتوانید یک کیک لایهای را تصور کنید. خمیر پایه (اندودرم)، خامه وسط (مزودرم) و رویه تزئینی (اکتودرم) هر کدام طعم و وظیفه متفاوتی دارند، اما در کنار هم یک کیک کامل را میسازند.
ساخت خانه اولیه: جفت و بند ناف
جنین برای رشد به مواد غذایی و اکسیژن نیاز دارد و همچنین باید مواد زائد خود را دفع کند. این کار توسط عضو موقتی به نام جفت۱۱ انجام میشود. جفت مانند یک ایستگاه تبادل پیشرفته بین مادر و جنین عمل میکند. این عضو همچنین هورمونهای مهمی ترشح میکند که از بارداری محافظت میکنند.
جنین از طریق لولهای به نام بند ناف به جفت متصل است. داخل بند ناف رگهای خونی وجود دارند که مواد لازم را به جنین میرسانند و مواد زائد را برمیگردانند. جفت و بند ناف تا پایان بارداری باقی میمانند و پس از تولد، از بدن مادر خارج میشوند.
پرسشهای مهم و اشتباهات رایج
پاسخ: خیر. این یک اشتباه رایج است. در هفتههای اول، جنین بیشتر شبیه یک نقطه کوچک یا سپس یک لوله است. به تدریج و با تشکیل لایههای زاینده، جوانههای کوچک دست و پا و سپس سایر اندامها شکل میگیرند. شباهت به شکل یک نوزاد بسیار دیرتر و در مراحل پیشرفتهتر ایجاد میشود.
پاسخ: خیر. خون جنین و مادر هرگز مستقیماً با هم مخلوط نمیشوند. تبادل مواد (مانند اکسیژن و مواد غذایی) از طریق دیواره نازک رگهای خونی در جفت و با روش اسمز و انتشار انجام میشود. این یک سیستم هوشمند برای محافظت از جنین است.
پاسخ: سقط زودرس اغلب به دلیل مشکلات کروموزومی یا ژنتیکی در جنین در حال رشد رخ میدهد. بدن به طور طبیعی این مشکل را شناسایی و رشد را متوقف میکند. این موضوع معمولاً ارتباطی با رفتارهای عادی مادر ندارد و یک مکانیسم طبیعی برای جلوگیری از تولد نوزاد با نقصهای شدید است.
پاورقی
۱جنین (Embryo): به موجود در حال رشد از پایان هفته دوم تا پایان هفته هشتم بارداری (پس از لانهگزینی) گفته میشود. پس از آن تا تولد، جنین (Fetus) نامیده میشود.
۲یاخته تخم (Zygote): سلول اولیه حاصل از لقاح.
۳زیگوت (Zygote): معادل انگلیسی یاخته تخم.
۴میتوز (Mitosis): نوعی تقسیم سلولی که در آن یک سلول به دو سلول کاملاً مشابه خود تقسیم میشود. برخلاف میوز که برای تولید سلولهای جنسی استفاده میشود.
۵مورولا (Morula): از کلمه لاتین به معنای "توت کوچک".
۶بلاستوسیست (Blastocyst): مرحلهای از رشد جنین که دارای حفره مملو از مایع و توده سلولی داخلی است.
۷لایههای زاینده (Germ Layers): لایههای اولیه سلولی که همه بافتها و اندامهای بدن از آنها مشتق میشوند.
۸اکتودرم (Ectoderm): لایه بیرونی.
۹مزودرم (Mesoderm): لایه میانی.
۱۰اندودرم (Endoderm): لایه داخلی.
۱۱جفت (Placenta): اندامی که در دوران بارداری در رحم تشکیل میشود و رابط تغذیه و دفع بین مادر و جنین است.
