گامت: یاخته جنسی که شامل گامت نر و گامت ماده است.

گامت: سفیران کوچک زندگی

گامت چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟

همهٔ ما از به هم پیوستن دو یاختهٔ بسیار کوچک و ویژه به وجود آمده‌ایم. به این یاخته‌های ویژه، گامت می‌گویند. گامت‌ها در اندام‌های تولیدمثل (بیضه در پسران و مردان، تخمدان در دختران و زنان) ساخته می‌شوند. یک ویژگی بسیار مهم گامت‌ها این است که تعداد کروموزوم[2] آنها نصف یاخته‌های معمولی بدن است. اگر یاخته‌های پوست یا خون ما 46 کروموزوم دارند، هر گامت فقط 23 کروموزوم دارد. دلیل این نصف بودن ساده است: وقتی گامت نر و ماده به هم می‌پیوندند، کروموزوم‌های آنها با هم جمع می‌شود و دوباره عدد 46 به دست می‌آید. به این ترتیب، بچه اطلاعات ژنتیکی را هم از پدر و هم از مادر به ارث می‌برد.

سفر پرماجرای لقاح: از دو سلول تا یک موجود جدید

فرآیند به هم پیوستن گامت نر و ماده را لقاح[5] می‌نامند. این رویداد یک سفر پرماجراست. میلیون‌ها اسپرم که شبیه به بچه‌قورباغه‌های کوچک هستند، در مسیری طولانی (از نظر اندازه خودشان!) به سوی تخمک شنا می‌کنند. فقط قوی‌ترین و سالم‌ترین آنها می‌توانند به تخمک برسند. در نهایت، تنها یک اسپرم موفق می‌شود دیوارهٔ محافظ تخمک را سوراخ کرده و به داخل آن نفوذ کند. در این لحظه، تغییرات شیمیایی سریعی رخ می‌دهد که مانع ورود اسپرم‌های دیگر می‌شود.

پس از ورود اسپرم، هسته‌های حاوی اطلاعات ژنتیکی این دو گامت با هم یکی می‌شوند. حالا یک سلول کاملاً جدید به نام زیگوت[6] شکل گرفته است که 46 کروموزوم کامل را دارد. این زیگوت، نخستین سلول شما بود! سپس این سلول شروع به تقسیمات متوالی می‌کند: از ۱ به ۲، از ۲ به ۴، از ۴ به ۸ و ... تا به تدریج به یک جنین و در نهایت یک نوزاد کامل تبدیل شود.

گامت‌ها در دنیای جانداران: فقط انسان‌ها نیستند!

تولیدمثل با استفاده از گامت، مختص انسان نیست. تقریباً همهٔ جانوران، گیاهان گل‌دار و بسیاری دیگر از موجودات زنده این چرخه را تجربه می‌کنند. بیایید با چند مثال آشنا شویم:

• در گیاهان: گامت نر در گیاهان، داخل دانه گرده قرار دارد. گامت ماده نیز در بخشی از گل به نام تخمدان واقع شده است. وقتی گرده به کمک باد یا حشراتی مثل زنبور عسل روی قسمت مادگی گل می‌نشیند، گامت نر می‌تواند خود را به گامت ماده برساند و لقاح صورت گیرد. نتیجهٔ این لقاح به وجود آمدن دانه است. دانه همان نقش زیگوت را دارد که می‌تواند به یک گیاه جدید تبدیل شود.
• در حیوانات: در پرندگان، خزندگان و ماهی‌ها نیز تخمک وجود دارد، اما این تخمک‌ها معمولاً بزرگ‌تر و پر از مواد غذایی (زرده) هستند. لقاح ممکن است در داخل بدن جانور ماده (مثل پرندگان) یا در خارج از بدن (مثل بسیاری از ماهی‌ها که تخم‌ها را در آب رها می‌کنند) اتفاق بیفتد. تخم مرغی که می‌خوریم، در واقع یک تخمک غول‌پیکر پرنده (مرغ) است که اگر با اسپرم لقاح پیدا می‌کرد، به جوجه تبدیل می‌شد.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

[1]گامت (Gamete): سلول تولیدمثلی هاپلوئید (دارای نصف تعداد کروموزوم‌های معمول) که در تولیدمثل جنسی شرکت می‌کند.

[2]کروموزوم (Chromosome): ساختارهای نخ‌مانند در هستهٔ سلول که حامل اطلاعات وراثتی (ژن‌ها) هستند.

[3]اسپرم (Sperm): گامت نر، متحرک و کوچک.

[4]تخمک (Ovum/Egg): گامت ماده، معمولاً بزرگ و غیرمتحرک.

[5]لقاح (Fertilization): فرآیند ادغام هسته‌های گامت نر و ماده برای تشکیل زیگوت.

[6]زیگوت (Zygote): سلول تخم حاصل از لقاح، که اولین مرحلهٔ زندگی یک موجود جدید است.