اندامهای رویشی گیاه: کارخانههای طبیعی تولید مثل
ساقه: رهبر همهکاره
ساقه، ستون اصلی گیاه است که نهتنها برگها و گلها را نگه میدارد، بلکه یکی از اصلیترین اندامها برای تولیدمثل غیرجنسی است. بسیاری از ساقهها توانایی خارقالعادهای در ریشهزایی و ایجاد گیاه جدید دارند. به گلدان گل سنگ (پیرومیا) یا حسن یوسف در خانه نگاه کنید. اگر یک قلمه ساقه از آن ببرید و در آب بگذارید، پس از چند روز ریشههای کوچکی میزنند. این، همان تولیدمثل غیرجنسی است. ساقهها میتوانند شکلهای تخصصیافتهای نیز به خود بگیرند:
| نوع ساقه | توضیح و کاربرد | مثال آشنا |
|---|---|---|
| ساقه رونده (استولون)[2] | ساقههای باریکی که روی سطح خاک میخزند. در محل گرهها، ریشه و گیاه جدید ایجاد میکنند. | توتفرنگی |
| ساقه زیرزمینی (ریزوم) | ساقههای ضخیمی که به صورت افقی زیر خاک رشد میکنند و در گرهها، هم جوانه هوایی (ساقه جدید) و هم ریشه تولید میکنند. | زنجبیل، زنبق |
| ساقه غدهای (غده ساقه) | انتهای ساقه زیرزمینی که متورم شده و مواد غذایی را ذخیره میکند. جوانههای روی آن (چشمها) میتوانند گیاه جدید ایجاد کنند. | سیبزمینی |
| پیاز | ساقه بسیار کوتاه و گردی که با برگهای تغییر شکل یافته (پولک) پوشیده شده. جوانههای کناری آن میتوانند پیازهای جدید تولید کنند. | پیاز خوراکی، نرگس، لاله |
ریشه: انبار زیرزمینی و تکثیرکننده
ریشه که معمولاً در خاک پنهان است، علاوه بر جذب آب و مواد غذایی، میتواند نقش مهمی در تولیدمثل غیرجنسی ایفا کند. برخی ریشهها متورم میشوند تا مواد غذایی را ذخیره کنند و همزمان، سلولهای مریستمی[3] در خود دارند که قادر به تولید ساقه و برگ جدید هستند. تفاوت کلیدی ساقه و ریشه در وجود گره و جوانه است. ساقههای تخصص یافته (مثل غده سیبزمینی) حتماً گره و جوانه دارند، اما ریشهها ندارند.
برگ: صفحه سبز و مولد
برگها که کارخانه غذاسازی گیاه هستند، در برخی گونههای خاص، توانایی شگفتانگیزی در تولید گیاه کامل دارند. این اتفاق اغلب از طریق تشکیل پاجوش[4] روی لبه یا سطح برگ رخ میدهد. مشهورترین مثال این پدیده، گیاه بگونیا یا کالانکوآ (مادر هزاران) است. اگر دقت کنید، روی لبه برگهای این گیاهان، گیاهان کوچک و کاملی با ریشههای ریز تشکیل میشود. با افتادن این پاجوشها روی خاک، به سرعت رشد کرده و تبدیل به یک گیاه مستقل و جدید میشوند. برخی از سرخسها و بنفشه آفریقایی نیز میتوانند از طریق برگ تکثیر شوند.
از باغچه تا باغ: کاربردهای عملی
تولیدمثل غیرجنسی فقط یک پدیده طبیعی نیست، بلکه انسانها از هزاران سال پیش از این روش برای تکثیر گیاهان مفید و زیبا استفاده کردهاند. این روشهای مصنوعی مزایای زیادی دارند: گیاه جدید 100% شبیه گیاه مادر میشود، زودتر به بلوغ و محصولدهی میرسد و برای تکثیر گیاهانی که بذر نمیدهند یا بذرشان مشکل است، ایدهآل است.
| روش | شرح فرآیند | مثال گیاه | مزیت اصلی |
|---|---|---|---|
| قلمه زدن | برداشتن قطعهای از ساقه، ریشه یا برگ و کاشتن آن برای ریشهزایی. | شاهپسند، گل کاغذی، دیفنباخیا | ساده و کمهزینه |
| پیوند زدن | اتصال بخشی از یک گیاه (پیوندک) به ساقه ریشهدار گیاه دیگر (پایه). | درختان میوه (سیب، پرتقال)، گل رز | ترکیب ویژگیهای خوب دو گیاه |
| خوابانیدن | خم کردن شاخه به سمت خاک و پوشاندن قسمتی از آن با خاک تا ریشه بزند. | یاس، تمشک، پیچ امینالدوله | موفقیت بالا |
پرسشهای رایج
پاسخ: بله، از نظر ژنتیکی کاملاً یکسان است. به همین دلیل به آن شبیهسازی یا کلون نیز میگویند. این ویژگی برای حفظ خصوصیات مطلوب یک گیاه (مثل طعم شیرین یک میوه یا زیبایی یک گل) بسیار مفید است.
پاسخ: بزرگترین نقطه ضعف آن، نداشتن تنوع ژنتیکی است. اگر یک بیماری یا آفت به گیاه مادر حمله کند، چون همه گیاهان جدید ژنهای یکسانی دارند، احتمالاً همه آنها بیمار خواهند شد. در حالی که در تولیدمثل جنسی (توسط بذر)، تنوع ژنتیکی وجود دارد و ممکن است برخی گیاهان در برابر بیماری مقاوم باشند.
پاسخ: خیر. برای اینکه یک قطعه از گیاه بتواند گیاه جدیدی ایجاد کند، باید حاوی سلولهای مریستمی یا بافت جوان باشد که قدرت تقسیم و تمایز داشته باشند. این سلولها معمولاً در گرههای ساقه، لایه زاینده و نوک ریشهها متمرکز هستند. به همین دلیل است که یک قلمه ساقه باید حداقل یک گره داشته باشد.
پاورقی
۱. تکثیر رویشی (Vegetative Propagation): نوعی تولیدمثل غیرجنسی در گیاهان که در آن بخشی از اندام رویشی (غیرتولیدی) مانند ساقه، ریشه یا برگ، جدا شده و گیاه کاملاً جدید و ژنتیکاً یکسانی را به وجود میآورد.
۲. استولون (Stolon): ساقههای باریک و روندهای که معمولاً روی سطح خاک رشد میکنند و در گرههای خود، ریشه و گیاه جدید تولید میکنند؛ مانند توتفرنگی.
۳. بافت مریستمی (Meristematic Tissue): بافت جوان و در حال تقسیم گیاه که سلولهای آن میتوانند به انواع مختلف سلولهای گیاهی تبدیل شوند. وجود این بافت در یک قطعه گیاه، شرط لازم برای تکثیر رویشی است.
۴. پاجوش (Plantlet): گیاه کوچک و کاملی که بر روی برگ یا سایر اندامهای بعضی گیاهان تشکیل میشود و پس از جدا شدن و افتادن روی خاک، میتواند رشد کرده و به گیاه مستقلی تبدیل شود.
