عامل سرطانزا: دشمنان نامرئی در زندگی روزمره
عوامل سرطانزا از کجا میآیند؟
سرطان زمانی رخ میدهد که در دیانای[2] سلولهای بدن آسیب یا تغییر (جهش[3]) ایجاد شود و سلولها شروع به رشد و تقسیم غیرقابل کنترل کنند. بسیاری از این تغییرات بهطور طبیعی اتفاق میافتند، اما مواجهه با عوامل سرطانزا میتواند احتمال این آسیبها را بسیار افزایش دهد. این عوامل را میتوان در سه دسته کلی جای داد:
| دسته | توضیح و مثال | راه پیشگیری |
|---|---|---|
| عوامل فیزیکی | انواع پرتوها. مثال ملموس: پرتو فرابنفش (UV) خورشید که میتواند باعث سرطان پوست شود. | استفاده از ضدآفتاب، کلاه و عینک آفتابی. پرهیز از نور شدید آفتاب بین ساعات 10 صبح تا 4 عصر. |
| عوامل شیمیایی | مواد شیمیایی که به دیانای آسیب میزنند. مثال ملموس: دود سیگار که حاوی حداقل 70 ماده شیمیایی سرطانزاست یا آزبست[4] در برخی مصالح قدیمی ساختمان. | ترک سیگار و دوری از دود آن. تهویه مناسب در محیطهای کاری و خانه. |
| عوامل زیستی | برخی ویروسها و باکتریها. مثال ملموس: ویروس اچپیوی[5] که میتواند باعث سرطان دهانه رحم شود. | واکسیناسیون (مانند واکسن اچپیوی). رعایت بهداشت فردی. |
شکارچیان سرطانزا در خانه و زندگی ما
جالب است بدانید بسیاری از عوامل سرطانزا، مهمانان ناخوانده زندگی روزمره ما هستند. در اینجا به چند نمونه که ممکن است هر روز با آنها روبهرو شویم اشاره میکنیم:
۱. آنچه میخوریم و مینوشیم:
- غذاهای فرآوری شده و آماده: سوسیس، کالباس، همبرگرهای آماده و تنقلات بستهبندیشده، به دلیل داشتن مواد نگهدارنده خاص (نیترات و نیتریت) و همچنین چربی و نمک زیاد در دسته عوامل خطر قرار میگیرند.
- گوشتهای کبابی یا باربیکیو شده: وقتی چربی گوشت روی ذغال میریزد و دود حاصل از آن بلند میشود، مواد شیمیایی سرطانزایی تولید میشود که با استنشاق دود یا خوردن گوشت به بدن ما راه مییابند.
- نوشیدنیهای خیلی داغ: نوشیدن چای یا مایعات داغ به حدی که زبان را بسوزاند، میتواند خطر سرطان مری را افزایش دهد. بهتر است چند دقیقه صبر کنیم تا خنک شود.
۲. آنچه تنفس میکنیم:
- دود سیگار و قلیان: مهمترین عامل سرطانزای قابل پیشگیری در جهان است. این خطر فقط برای فرد مصرفکننده نیست؛ اطرافیان او نیز با تنفس دود دستدوم، در معرض خطر هستند.
- آلودگی هوا و دود خودروها: دود خروجی از اگزوز خودروها و کارخانهها حاوی دهها ماده شیمیایی سرطانزاست.
- گاز رادون[6]: این گاز رادیواکتیو طبیعی که از خاک برخی مناطق متصاعد میشود، میتواند در خانههای دربسته جمع شده و خطر سرطان ریه را افزایش دهد.
احتمال ابتلا به سرطان از یک عامل خاص، فقط به وجود آن عامل بستگی ندارد، بلکه به میزان و مدت زمان در معرض قرار گرفتن نیز وابسته است. به زبان ساده: $خطر\ کلی = (قدرت\ عامل\ سرطانزا) \times (میزان\ تماس) \times (مدت\ زمان\ تماس)$ . بنابراین، هرچه تماس ما با یک ماده سرطانزا کمتر و کوتاهتر باشد، خطر آن نیز کمتر است.
سلاحهای ما برای مقابله: راهکارهای عملی پیشگیری
خبر خوب این است که ما در برابر بسیاری از این عوامل سرطانزا، کاملاً بیدفاع نیستیم. با انتخابهای هوشمندانه میتوانیم خطر را کاهش دهیم:
| حوزه خطر | کارهای "نکن" | کارهای "بکن" |
|---|---|---|
| تغذیه |
خودداری از مصرف زیاد غذاهای فرآوریشده، سرخکردنیهای سوخته و نوشیدنیهای خیلی داغ.
|
میوه و سبزیجات تازه و رنگارنگ بیشتری بخورید. به جای گوشت قرمز کبابشده، گزینههای سالمتر مثل مرغ آبپز یا ماهی را انتخاب کنید. |
| محیط |
خودداری از قرار گرفتن طولانیمدت در آفتاب شدید بدون محافظ.
|
خانه را مرتب تهویه کنید. در روزهای آلوده، از فعالیت طولانی در فضای باز بپرهیزید. از ضدآفتاب مناسب استفاده کنید. |
| سبک زندگی |
ترک کامل سیگار، قلیان و الکل.
|
فعالیت بدنی منظم داشته باشید و وزن خود را در محدوده سالم نگه دارید. |
پرسشهای مهم و باورهای نادرست
پاسخ: خیر. ابتلا به سرطان یک فرآیند پیچیده است. تنها در معرض قرار گرفتن به معنای ابتلای قطعی نیست. عوامل زیادی مانند مدت زمان تماس، میزان تماس، ژنتیک فرد و سبک زندگی کلی او در این امر دخیل هستند. نقش ما کاهش خطر تا حد ممکن است.
پاسخ: نه لزوماً. بسیاری از عوامل سرطانزای قوی مانند پرتو فرابنفش خورشید یا گاز رادون کاملاً طبیعی هستند. موضوع کلیدی، میزان و کنترل مواجهه با آنهاست. کمی نور خورشید برای تولید ویتامین D لازم است، اما آفتاب سوختگی مکرر خطرناک است.
پاسخ: متأسفانه هیچ راهی برای پیشگیری 100% قطعی از سرطان وجود ندارد. بخشی از خطر به عوامل ژنتیکی و تصادفی مربوط میشود که خارج از کنترل ماست. اما این به معنای بیاثر بودن تلاشهای پیشگیرانه نیست. با انتخابهای سالم، احتمال وقوع این بیماری را به میزان قابل توجهی کاهش میدهیم.
پاورقی
[1]عامل سرطانزا (Carcinogen): هر ماده یا عامل فیزیکی که میتواند باعث ایجاد سرطان یا افزایش احتمال بروز آن شود.
[2]دیانای (DNA): مولکولی درون سلولهای بدن که حاوی دستورالعملهای ژنتیکی و وراثتی است. آسیب به این مولکول میتواند منجر به سرطان شود.
[3]جهش (Mutation): تغییر در توالی یا ساختار دیانای یک سلول.
[4]آزبست (Asbestos): نام گروهی از مواد معدنی طبیعی که در گذشته بهطور گسترده در صنعت و ساختمانسازی بهکار میرفت. الیاف ریز آن در صورت تنفس، بسیار خطرناک هستند.
[5]اچپیوی (HPV): ویروس پاپیلومای انسانی. برخی انواع این ویروس عامل اصلی سرطان دهانه رحم هستند.
[6]رادون (Radon): یک گاز رادیواکتیو بیبو و بیرنگ که از تجزیه طبیعی اورانیوم در خاک و سنگها متصاعد میشود.
