سرطان: وقتی که کنترل تقسیم یاخته از دست خارج میشود
سلول سالم در مقابل سلول سرطانی: یک آشفتگی در نظم
بدن ما از میلیاردها یاخته[1] ساخته شده است. این یاختهها برای رشد بدن، ترمیم زخمها و جایگزینی یاختههای فرسوده، به طور منظم و کنترلشده تقسیم میشوند. این فرآیند حیاتی، مانند یک خط تولید منظم است که دقیقاً میداند چه زمانی باید تولید را شروع و متوقف کند.
سرطان زمانی آغاز میشود که این نظم دقیق به هم میریزد. به دلایلی که بعداً بررسی میکنیم، دستورالعملهای تقسیم داخل برخی یاختهها آسیب میبیند. در نتیجه، این یاختهها دیگر به سیگنالهای توقف گوش نمیدهند و به طور بیرویه و مداوم شروع به تقسیم میکنند. این یاختههای سرطانی، یاختههای دختر بیشتری تولید میکنند که آنها هم همین رفتار غیرعادی را دارند. تجمع این یاختهها در نهایت یک توده به نام تومور[2] ایجاد میکند.
| ویژگی | تومور خوشخیم (Benign) | تومور بدخیم (سرطان) (Malignant) |
|---|---|---|
| سرعت رشد | معمولاً کند | معمولاً سریع |
| مرز و محدوده | مرز مشخص دارد و به بافتهای مجاور هجوم نمیبرد. | مرز نامشخص دارد و به بافتهای سالم اطراف نفوذ و تهاجم میکند. |
| گسترش به نقاط دیگر (متاستاز) | انجام نمیدهد | انجام میدهد |
| مثال | یک خال پوستی برجسته و معمولی یا یک لیپوما (توده خوشخیم چربی) | ملانوما (خطرناکترین نوع سرطان پوست) یا سرطان پستان |
| خطر کلی | معمولاً خطر جانی ندارد (مگر در محلهای حساس) | در صورت عدم درمان، خطر جانی دارد |
ماشین جهش: چه عواملی راننده سرطان میشوند؟
برای تبدیل یک یاخته سالم به یک یاخته سرطانی، نیاز است تغییراتی در دستورالعملهای ژنتیکی (دیانای) آن رخ دهد. به این تغییرات جهش[3] گفته میشود. این جهشها میتوانند مانند یک حروف چینی اشتباه در یک دستور العمل ساختن باشند. برخی عوامل که این اشتباهات را ایجاد یا تشدید میکنند، عبارتند از:
سبک زندگی و محیط: بسیاری از عوامل خطر در زندگی روزمره ما وجود دارند:
- دخانیات: دود تنباکو حاوی دهها ماده شیمیایی سرطانزاست و مهمترین عامل سرطان ریه شناخته میشود.
- تغذیه ناسالم: مصرف زیاد شکر و غذاهای فرآوری شده (مثل سوسیس و کالباس) میتواند خطر را افزایش دهد. همچنین، خوردن گوشتهای کبابشده تا حد سوختگی روی زغال، به دلیل مواد شیمیایی که در دود تولید میشود، توصیه نمیشود.
- پرتوهای مضر:آفتابسوختگی مکرر (بهویژه در سنین پایین) به دلیل پرتو فرابنفش خورشید، یک عامل خطر برای سرطان پوست است.
- مواد شیمیایی: برخی شغلها مانند نقاشی، آرایشگری یا کار در صنایع چوب، فرد را در معرض مواد شیمیایی خاصی قرار میدهد.
عوامل ژنتیکی و بیولوژیکی: درصد کوچکی از سرطانها (حدود 5-10%) به دلیل ژنهای معیوبی است که از والدین به ارث میرسد. همچنین برخی ویروسها (مانند ویروس پاپیلومای انسانی یا HPV) میتوانند باعث سرطان شوند.
از تشخیص تا درمان: سلاحی به نام آگاهی و دانش
خبر خوب این است که علم امروز، راههای مؤثری برای مقابله با سرطان در اختیار دارد. اولین و مهمترین قدم، تشخیص زودهنگام است. هرچه سرطان زودتر شناسایی شود، درمان آن آسانتر و موفقیتآمیزتر خواهد بود.
روشهای تشخیص: اگر پزشک به وجود تومور مشکوک شود، ممکن است از روشهای تصویربرداری (مانند سونوگرافی یا سیتیاسکن) استفاده کند. اما قطعیترین راه تشخیص، آزمایشی به نام بافتبرداری[4] است. در این روش، یک نمونه کوچک از توده برداشته شده و زیر میکروسکوپ بررسی میشود تا نوع یاختههای آن مشخص شود.
راههای اصلی درمان: انتخاب روش درمان به نوع سرطان، مرحله آن و سلامت کلی بیمار بستگی دارد. سه روش اصلی که اغلب به صورت ترکیبی استفاده میشوند، عبارتند از:
- جراحی: اگر تومور در مراحل اولیه و محدود به یک ناحیه باشد، با عمل جراحی برداشته میشود.
- پرتودرمانی: در این روش از پرتوهای پرانرژی (مانند اشعه ایکس) برای از بین بردن یاختههای سرطانی در یک ناحیه خاص استفاده میکنند.
- شیمیدرمانی: در اینجا از داروهای ویژهای استفاده میشود که از طریق جریان خون در سراسر بدن حرکت کرده و یاختههای سرطانی را (بهویژه آنهایی که گسترش یافتهاند) هدف قرار میدهند.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
خیر. بسیاری از تودهها، مانند غدد لنفاوی متورم هنگام سرماخوردگی یا تودههای خوشخیم چربی (لیپوما)، سرطانی نیستند. اما بررسی هر توده جدید یا در حال رشد توسط پزشک، بسیار مهم است.
خیر. شما نمیتوانید سرطان را مانند سرماخوردگی یا آنفلوآنزا از فرد مبتلا بگیرید. سرطان یک بیماری مسری نیست، بلکه حاصل تغییرات درون یاختههای خود فرد است. البته برخی ویروسهایی که میتوانند خطر سرطان را افزایش دهند (مانند HPV) ممکن است مسری باشند.
درمانهای سرطان میتوانند عوارضی مانند خستگی، ریزش مو یا حالت تهوع داشته باشند، اما این عوارض برای همه یکسان نیست و به نوع درمان بستگی دارد. علم پزشکی امروز راههای مؤثری برای کنترل و کاهش این عوارض دارد. هدف درمان، از بین بردن سرطان و بازگرداندن بیمار به زندگی سالم است.
پاورقی
[1]یاخته (Cell): کوچکترین واحد حیات که تمام موجودات زنده از آن ساخته شدهاند.
[2]تومور (Tumor): یک توده یا رشد غیرطبیعی بافت. تومور میتواند خوشخیم یا بدخیم (سرطانی) باشد.
[3]جهش (Mutation): یک تغییر در توالی دیانای (دستورالعمل ژنتیکی) یک یاخته.
[4]بافتبرداری (Biopsy): روشی برای تشخیص بیماری که در آن نمونهای کوچک از بافت برای بررسی میکروسکوپی برداشته میشود.
[5]متاستاز (Metastasis): فرآیندی که در آن یاختههای سرطانی از تومور اصلی جدا شده و از طریق خون یا لنف به سایر قسمتهای بدن میروند و تومورهای جدیدی ایجاد میکنند.
