ناهنجاریهای رشدی: زمانی که رشد طبیعی مسیرش را گم میکند
رشد طبیعی قد چگونه اتفاق میافتد؟
فکر کنید رشد قد مانند ساختن یک ساختمان بلند است. برای این کار به سه چیز اصلی نیاز داریم: ۱) یک نقشهٔ دقیق (که ژنهای ما هستند)، ۲) مواد اولیهٔ کافی (مواد مغذی از غذا)، ۳) کارگران ماهر و دستورهای صحیح (هورمونها، به ویژه هورمون رشد). رشد قد در سالهای اولیه زندگی و به ویژه در دوران بلوغ سرعت بیشتری دارد. پزشکان رشد کودکان را روی نموداری به نام منحنی رشد1 پیگیری میکنند تا مطمئن شوند در مسیر طبیعی خود قرار دارد.
انواع اصلی ناهنجاریهای رشدی
ناهنجاریهای رشدی را میتوان به دو دستهٔ کلی تقسیم کرد: کوتاهی قد غیرعادی و بلندی قد غیرعادی. هر کدام از این دستهها خود به زیرگروههای مختلفی تقسیم میشوند.
| نوع ناهنجاری | توضیح و مثال | دلایل احتمالی |
|---|---|---|
| کوتاهی قد خانوادگی | کودکی که قدش کوتاه است اما پدر و مادرش نیز کوتاهقد هستند. رشد او روی منحنی طبیعی ولی در صدک پایینتر است. این یک تفاوت طبیعی است نه بیماری. | عامل ژنتیک و وراثت |
| تأخیر سرشتی در رشد | کودک نسبت به همسنهایش کوتاهتر است و بلوغش دیرتر شروع میشود، اما در نهایت به قد طبیعی خانواده میرسد. مانند کسی که دیرتر از بقیه استارت میزند ولی مسابقه را کامل میکند. | الگوی طبیعی رشد که در بعضی خانوادهها دیده میشود. |
| کوتاهی قد ناشی از سوءتغذیه | بدن مانند ساختمانی است که آجر (پروتئین)، سیمان (کلسیم) و سایر مصالح را به اندازهٔ کافی دریافت نمیکند. مثال: کودکانی که به دلایل اقتصادی یا بیاشتهایی، غذای کافی و مقوی نمیخورند. | کمبود مواد مغذی مثل پروتئین، روی، کلسیم، ویتامینD. |
| کمبود هورمون رشد2 | در این حالت، «کارگر ماهر» ساختمان بدن (هورمون رشد) به اندازهٔ کافی وجود ندارد. رشد بسیار کند میشود و اگر درمان نشود، فرد در بزرگسالی کوتاهقد خواهد ماند. | مشکلات غدهٔ هیپوفیز3 در مغز که تولیدکنندهٔ هورمون رشد است. |
| بلندی قد غیرعادی (غولآسایی) | رشد قدی بسیار بیشتر از حد انتظار ژنتیکی و خارج از محدودهٔ منحنی رشد طبیعی. مانند زمانی که فرمان رشد در بدن خاموش نمیشود. | ترشح بیش از حد هورمون رشد (اغلب به دلیل تومور خوشخیم در هیپوفیز). |
علائم هشداردهنده: چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟
همهٔ کودکان با سرعت یکسان رشد نمیکنند، اما برخی نشانهها میتوانند زنگ خطر باشند. والدین و معلمان میتوانند به این موارد دقت کنند:
مثال عینی: علی و رضا هر دو ۱۲ ساله و در یک کلاس هستند. علی همیشه یکی از کوتاهقدترینهای کلاس بوده اما رشد ثابتی دارد و والدینش نیز کوتاهقد هستند. رضا اما که قبلاً قد متوسطی داشت، در دو سال گذشته اصلاً رشد نکرده و حالا اختلاف قدش با همکلاسیها خیلی بیشتر شده است. این تغییر در الگوی رشد رضا (توقف رشد) مهمتر از کوتاهی قد همیشگی علی است و نیاز به بررسی دارد.
علائم مهم دیگر: رشد بسیار کندتر از همسالان (همیشه شاگرد اولِ ردیف باشد!)، توقف ناگهانی رشد، داشتن قد بسیار کوتاه یا بسیار بلند نسبت به همهٔ اعضای خانواده، همراهی کوتاهی قد با علائم دیگر مثل خستگی مفرط، درد استخوان یا تأخیر زیاد در بلوغ.
پزشکان چگونه علت را پیدا میکنند؟
تشخیص مانند کار یک کارآگاه است. پزشک اطفال یا متخصص غدد4 مراحل زیر را طی میکند:
۱) مصاحبه و تاریخچه: از قد پدر و مادر، زمان بلوغ خود آنها، سلامت عمومی کودک و الگوی رشدش سؤال میپرسد.
۲) تعیین جایگاه روی منحنی: قد و وزن کودک را دقیق اندازه میگیرد و روی نمودار رشد رسم میکند تا ببیند در کدام صدک قرار دارد و مسیر رشد گذشته چگونه بوده است.
۳) بررسی سن استخوانی: از مچ دست عکس رادیولوژی میگیرند تا سن واقعی استخوانها را ببینند. گاهی سن استخوانی از سن شناسنامهای کمتر است که نشاندهندهٔ زمان بیشتر برای رشد است.
۴) آزمایش خون: برای بررسی کمبود هورمون رشد، هورمونهای تیروئید، وضعیت تغذیه و سایر بیماریها.
راههای کمک به رشد طبیعی و درمان
درمان کاملاً بستگی به علت اصلی دارد. مثل این میماند که برای تعمیر ساختمان، ابتدا باید دقیقاً بدانیم مشکل از نقشه است، از مصالح یا از کارگران!
| علت | راهکار اصلی | توضیح |
|---|---|---|
| سوءتغذیه | تغذیه صحیح و مکملدرمانی | تأمین پروتئین (شیر، تخم مرغ، حبوبات)، کلسیم (شیر، ماست، پنیر)، روی (گوشت، آجیل) و ویتامینD (نور آفتاب ایمن، ماهی). |
| کمبود هورمون رشد | تزریق هورمون رشد | هورمون مصنوعی به صورت روزانه تزریق میشود تا کمبود جبران شود. درمان باید در سنین مناسب شروع شود. |
| بیماریهای مزمن | درمان بیماری زمینهای | کنترل بیماریهایی مثل مشکلات کلیوی، قلبی یا سلیاک5 که بر جذب مواد غذایی تأثیر میگذارند. |
| تأخیر سرشتی یا کوتاهی قد خانوادگی | اطمینانبخشی و پیگیری | اینها بیماری نیستند. پزشک با اطمینان دادن به خانواده و کودک و پیگیری منظم رشد، از نگرانی آنها میکاهد. |
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: نه، به صورت معجزهآسا خیر. اگر کمبود کلسیم یا مادهٔ خاصی وجود داشته باشد، جبران آن میتواند به رشد طبیعی کمک کند. اما اگر بدن همهٔ مواد را به اندازهٔ کافی دریافت کند، خوردن مکمل بیشتر فایدهای برای افزایش قد ندارد و حتی ممکن است مضر باشد. افزایش قد تنها با تأمین نیازهای اساسی بدن و تحت نظر پزشک ممکن است.
پاسخ: ورزش منظم، به ویژه ورزشهای کششی و پرشی، به سلامت استخوانها، بهبود posture (حالت قرارگیری بدن) و ترشح بهتر هورمونها کمک میکند. این عوامل میتوانند به فرد کمک کنند تا به حداکثر قد ژنتیکی خود برسد، اما نمیتوانند این حد ژنتیکی را تغییر دهند. پس ورزش برای رشد طبیعی ضروری است، اما انتظار معجزه نداشته باشید!
پاسخ: خیر. همانطور که دیدیم، دلایل بسیار زیادی برای کوتاهی قد وجود دارد که اغلب آنها، مانند کوتاهی قد خانوادگی یا تأخیر سرشتی، کاملاً طبیعی و بیخطر هستند. وظیفهٔ پزشک این است که موارد طبیعی را از موارد ناشی از بیماری تشخیص دهد.
پاورقی
1منحنی رشد (Growth Chart): نموداری استاندارد که قد و وزن کودکان در سنین مختلف با آن مقایسه میشود تا الگوی رشد آنها ارزیابی شود.
2هورمون رشد (Growth Hormone - GH): هورمونی که از غدهٔ هیپوفیز ترشح میشود و نقش اصلی را در تحریک رشد استخوانها و بافتهای بدن دارد.
3غدهٔ هیپوفیز (Pituitary Gland): یک غدهٔ کوچک در پایهٔ مغز که هورمونهای مهمی از جمله هورمون رشد را تولید و ترشح میکند. به آن «غدهٔ رهبر» نیز میگویند.
4متخصص غدد (Endocrinologist): پزشکی که در تشخیص و درمان بیماریهای مربوط به هورمونها و غدد بدن تخصص دارد.
5بیماری سلیاک (Celiac Disease): یک بیماری خودایمنی که در آن بدن به پروتئین گلوتن (موجود در گندم) حساس است و این حساسیت به پرزهای روده آسیب میزند و از جذب مواد غذایی جلوگیری میکند.
