هورمون رشد: معمار نامرئی بدن شما
هورمون رشد چیست و از کجا میآید؟
بدن ما مانند یک کارخانهی بسیار پیشرفته است که در هر قسمت، کارگران ویژهای به نام هورمون2 در حال فعالیت هستند. یکی از مهمترین این کارگران، هورمون رشد3 نام دارد. این هورمون یک مادهی شیمیایی پروتئینی است که فرمان «رشد کن!» را به سلولهای بدن، مخصوصاً سلولهای استخوانی و عضلانی میدهد.
هورمون رشد از یک غدهی کوچک اما قدرتمند به اندازهی یک نخود، در پایین مغز و پشت بینی، به نام هیپوفیز ساخته و ترشح میشود. به هیپوفیز «غدهی رهبر» نیز میگویند چون کار بسیاری از غدد دیگر بدن را هماهنگ میکند.
هورمون رشد دقیقاً چه کارهایی در بدن انجام میدهد؟
این هورمون فقط مسئول بلند شدن قد نیست، بلکه مانند یک مدیر لایق در چندین بخش بدن نظارت دارد. کارهای اصلی آن را میتوان در این موارد خلاصه کرد:
| وظیفه | توضیح ساده | مثال |
|---|---|---|
| تحریک رشد استخوانها | به صفحات رشد4 در انتهای استخوانهای بلند دستور میدهد تا سلولهای استخوانی جدید بسازند و استخوان بلندتر شود. | دلیل اصلی قد کشیدن شما از ابتدای کودکی تا پایان نوجوانی. |
| افزایش حجم عضلات | به سلولهای عضلانی کمک میکند تا پروتئین بیشتری جذب کرده و بزرگ و قوی شوند. | وقتی بعد از ورزش عضلاتتان سفت و حجیمتر میشود، بخشی به دلیل ترشح این هورمون است. |
| تنظیم سوختوساز چربی و قند | چربیها را برای تولید انرژی میسوزاند و میزان قند خون را در حالت متعادل نگه میدارد. | کمک میکند بعد از دویدن زیاد، خیلی زود خسته نشوید و انرژی داشته باشید. |
| تقویت سیستم ایمنی | به سلولهای دفاعی بدن کمک میکند تا بهتر کار کنند و با میکروبها مبارزه نمایند. | یکی از دلایلی که کودکان در حال رشد به توجه بیشتری برای پیشگیری از بیماری نیاز دارند. |
چگونه میتوانیم به ترشح طبیعی هورمون رشد کمک کنیم؟
شما میتوانید با عادتهای سالم، به «کارگران ساختمانساز بدن» کمک کنید تا بهترین عملکرد را داشته باشند. این کار نیاز به دارو یا اقدام عجیبی ندارد، فقط کافی است به این سه نکته مهم توجه کنید:
۱. خواب کافی و با کیفیت: عمدهترین ترشح هورمون رشد در ۱٫۵ تا ۳٫۵ ساعت اول پس از به خواب رفتن و در عمیقترین مرحله خواب رخ میدهد. بنابراین، خواب زود هنگام و کافی (حدود ۸ تا ۱۰ ساعت برای نوجوانان) مانند سوختی برای ترشح این هورمون است.
۲. فعالیت بدنی و ورزش: ورزشهای قدرتی مانند بارفیکس، شنا و همچنین ورزشهای هوازی مانند دویدن و دوچرخهسواری، محرکهای قوی برای ترشح هورمون رشد هستند. نکته بعد از حدود ۲۰ دقیقه ورزش شدید، ترشح هورمون رشد به اوج خود میرسد.
۳. تغذیه مناسب: خوردن پروتئین کافی (مثل گوشت، تخم مرغ، حبوبات) و پرهیز از خوردن شیرینیجات و کربوهیدراتهای ساده (مثل نوشابه و شکلات) پیش از خواب، به ترشح بهتر هورمون رشد کمک میکند. چون افزایش قند خون، ترشح آن را مختل میکند.
$GH \propto \frac{\text{خواب عمیق} + \text{ورزش منظم} + \text{پروتئین}}{\text{قند بالا} + \text{استرس}}$
که در آن $GH$ نماد هورمون رشد است و علامت $\propto$ به معنای «متناسب با» است. یعنی هرچه صورت کسر بزرگتر و مخرج آن کوچکتر باشد، ترشح هورمون رشد بیشتر است.
اگر هورمون رشد کم یا زیاد ترشح شود چه میشود؟
همانند هر کارخانه، اگر در ترشح این هورمون اختلالی پیش بیاید، مشکلاتی ایجاد میشود. دو حالت اصلی وجود دارد:
کمبود هورمون رشد: اگر هیپوفیز به اندازهی کافی هورمون رشد تولید نکند، سرعت رشد کودک بسیار کم میشود و ممکن است قد نهایی او از حد طبیعی کوتاهتر بماند. خوشبختانه در بسیاری موارد، پزشکان میتوانند با جایگزین کردن هورمون رشد به صورت دارو (تحت نظارت دقیق) به کودک کمک کنند.
افزایش هورمون رشد: اگر بعد از بسته شدن صفحات رشد (پس از پایان سن بلوغ) هورمون رشد بیش از حد ترشح شود، استخوانها دیگر نمیتوانند در طول رشد کنند، بنابراین در عرض و ضخامت رشد میکنند. این حالت در بزرگسالان منجر به بیماری «آکرومگالی»5 میشود که با درشت شدن دستها، پاها و اجزای صورت مشخص میشود.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: به هیچ وجه! مصرف خودسرانه و بدون تجویز پزشک این هورمون بسیار خطرناک است. میتواند باعث دیابت، فشار خون بالا، درد مفاصل، رشد غیرطبیعی اندامهای داخلی و حتی سرطان شود. هورمون رشد فقط برای درمان بیماریهای خاص و زیر نظر مستقیم پزشک استفاده میشود.
پاسخ: خیر. پس از توقف رشد قد، هورمون رشد وظایف مهم دیگری دارد. همچنان در حفظ حجم عضلات، استحکام استخوانها، تنظیم سوختوساز چربی و قند، و ترمیم بافتهای بدن نقش حیاتی ایفا میکند. در واقع، این هورمون در تمام طول عمر برای سلامتی بدن لازم است.
پاسخ: قد یک صفت چندعاملی است. یعنی علاوه بر هورمون رشد، عوامل دیگری مانند ژنتیک (قد پدر و مادر)، تغذیه در طول دوران رشد، سلامت عمومی (نداشتن بیماریهای مزمن) و حتی حالت روانی (استرس کم) در آن موثرند. گاهی حساسیت گیرندههای سلولی به هورمون رشد در افراد متفاوت است، حتی اگر میزان هورمون یکسان باشد.
پاورقی
1هیپوفیز (Pituitary Gland): یک غده درونریز کوچک در مغز که هورمونهای مختلفی از جمله هورمون رشد را ترشح میکند.
2هورمون (Hormone): پیامرسانهای شیمیایی بدن که از طریق جریان خون به سلولهای هدف میروند و کار خاصی را در آنها انجام میدهند.
3هورمون رشد (Growth Hormone - GH): هورمونی پروتئینی که عمدتاً رشد و تکثیر سلولها را در بدن تحریک میکند.
4صفحات رشد (Growth Plates): مناطق غضروفی در انتهای استخوانهای بلند کودکان و نوجوانان که مسئول رشد طولی استخوان هستند و پس از بلوغ استخوانی میشوند و بسته میگردند.
5آکرومگالی (Acromegaly): یک بیماری نادر که به دلیل ترشح بیش از حد هورمون رشد در بزرگسالی ایجاد شده و منجر به رشد بیش از حد بافتها و استخوانها، مخصوصاً در دستها، پاها و صورت میشود.
