غدههای بدن: ایستگاههای ترشح هورمون
غده چیست و چگونه کار میکند؟
بیایید بدن را مثل یک شهر بزرگ و پرجنبوجوش تصور کنیم. برای ادارهٔ این شهر به نیروهای مختلفی نیاز است: پلیس برای نظم، آتشنشانی برای اطفای حریق و پیکها برای رساندن پیام. غدهها در بدن ما مانند کارخانهها یا ایستگاههای فرستندهٔ پیام هستند. کار اصلی آنها ساخت و آزاد کردن مواد شیمیایی خاصی است که این مواد، کارهای مهمی را در بدن انجام میدهند.
غدهها سلولهای ویژهای دارند که میتوانند این مواد را از مواد اولیهای که از خون میگیرند، بسازند. بعد از ساخت، باید این مواد را به محل مورد نیاز برسانند. روش رساندن این مواد، مبنای طبقهبندی اصلی غدههاست.
| نوع غده | مسیر ترشح | محصول ترشحی | مثال ملموس |
|---|---|---|---|
|
غدههای برونریز[4]
مجاری دارند
|
از طریق یک مجرای خاص به سطح بدن یا به داخل یک حفره (مثل دهان) میریزند. | معمولاً هورمون نیستند. مانند عرق، بزاق، شیر، آنزیمهای گوارشی. | غدههای عرق زیر پوست: وقتی گرمتان میشود، عرق از مجاری خود به سطح پوست میآید تا شما را خنک کند. |
|
غدههای درونریز[5]
فاقد مجرای مستقیم
|
ترشحات خود را مستقیماً به جریان خون میریزند. خون مانند یک سیستم پستی، این مواد را به تمام بدن میبرد. | مواد قوی و مؤثر به نام هورمون. | غدهٔ لوزالمعده (پانکراس)[6]: هورمون انسولین را میسازد و در خون رها میکند تا قند خون را کنترل کند. |
غدههای درونریز اصلی و کار آنها
سیستم درونریز مانند یک شبکهٔ مدیریتی مخفی در بدن عمل میکند. هر غده، یک مدیر بخش است که هورمون مخصوص به خود را تولید میکند. در اینجا با مهمترین مدیرهای این شبکه آشنا میشویم:
| نام غده | محل قرارگیری | هورمون مهم | نقش اصلی |
|---|---|---|---|
| هیپوفیز | کف مغز | هورمون رشد | غدهٔ رهبر: کار بسیاری از غدههای دیگر (مثل تیروئید) را کنترل میکند. هورمون رشد باعث بلند شدن قد و رشد استخوانها و عضلات در کودکی و نوجوانی میشود. |
| تیروئید | جلوی گردن | تیروکسین[7] | غدهٔ ترموستات و سوختوساز: سرعت مصرف انرژی در بدن را تنظیم میکند. زیادکار کند: لاغری و بیقراری. کمکار کند: خستگی و افزایش وزن. |
| لوزالمعده (پانکراس) | پشت معده | انسولین[8] | غدهٔ کنترلکننده قند: بعد از خوردن یک شیرینی، انسولین ترشح میشود تا قند (گلوکز) را از خون وارد سلولها کند و انرژی تولید شود. |
| آدرنال (فوق کلیوی)[9] | بالای کلیهها | آدرنالین[10] | غدهٔ واکنش به خطر: وقتی ناگهان میترسید یا هیجانزده میشوید، آدرنالین ترشح میشود. ضربان قلب را بالا میبرد و انرژی اضافی برای "فرار یا مبارزه" فراهم میکند. |
غدهها در زندگی روزمره ما
حالا بیایید ببینیم این غدههای بهظاهر پیچیده، چگونه هر روز و در هر لحظه با ما همراه هستند:
صبح که از خواب بیدار میشوید: غدهی آدرنال شما مقداری کورتیزول[12] ترشح میکند تا انرژی لازم برای شروع روز را به شما بدهد. اگر این غده به اندازه کافی کار نکند، احساس خستگی میکنید.
سر جلسهٔ امتحان یا هنگام مسابقه: همان غدهٔ آدرنال، آدرنالین ترشح میکند. نتیجه؟ قلب تند میزند، هشیاری بیشتر میشود و بدن آمادهٔ عملکرد بهتری میشود. این همان "استرس خوب" است که به شما کمک میکند.
بعد از خوردن ناهار: لوزالمعدهٔ شما به کار میافتد و انسولین ترشح میکند تا قند حاصل از غذا را وارد سلولهای بدن کند و شما دوباره انرژی بگیرید. اگر این سیستم درست کار نکند، قند خون بالا میرود و بیماری دیابت[13] ایجاد میشود.
وقتی در تابستان فوتبال بازی میکنید: اینبار نوبت غدههای برونریز است. غدههای عرق زیر پوست شما فعال میشوند و با ترشح عرق روی پوست، باعث خنک شدن بدن میشوند. همزمان، غدههای بزاقی دهان شما نیز برای مرطوب نگه داشتن دهان، بزاق ترشح میکنند.
پرسشهای مهم و باورهای نادرست
پاسخ: خیر. فقط غدههای درونریز هورمون تولید میکنند. غدههای برونریز مانند غدههای عرق، بزاقی یا شیر، مواد دیگری غیر از هورمون ترشح میکنند که معمولاً اثر موضعیتر دارند.
پاسخ: در کمکاری تیروئید، سرعت سوختوساز بدن کند میشود. فرد ممکن است همیشه احساس سرما، خستگی و افزایش وزن بیدلیل داشته باشد. ید یک مادهٔ معدنی مهم برای ساخت هورمونهای تیروئید است و کمبود آن میتواند باعث گواتر[14] (بزرگ شدن غده) شود. اما همهٔ موارد کمکاری تیروئید به دلیل کمبود ید نیست و درمان حتماً باید زیر نظر پزشک و معمولاً با مصرف قرص هورمون تیروئید انجام شود.
پاسخ: اصلاً اینطور نیست! هورمونها در همهٔ جانوران و حتی گیاهان وجود دارند. مثلاً وقتی یک غزال از دست شیر میگریزد، آدرنالین در بدنش ترشح میشود. در گیاهان نیز هورمونهایی وجود دارند که رشد ساقه به سمت نور یا رشد ریشه به سمت آب و مواد غذایی را کنترل میکنند.
پاورقی
[1] هورمون (Hormone): پیامرسان شیمیایی بدن که توسط غدههای درونریز ساخته و به خون ریخته میشود تا کارهای خاصی را در سلولهای دور دست تنظیم کند.
[2] غدهٔ هیپوفیز (Pituitary Gland): غدهای کوچک در کف مغز که به دلیل کنترل فعالیت بسیاری از غدههای دیگر، به "غدهٔ رهبر" معروف است.
[3] غدهٔ تیروئید (Thyroid Gland): غدهای پروانهای شکل در جلوی گردن که هورمونهای تنظیمکنندهٔ سوختوساز (متابولیسم) بدن را تولید میکند.
[4] غدههای برونریز (Exocrine Glands): غدههایی که ترشحات خود را از طریق یک مجرای اختصاصی به خارج از بدن یا به داخل حفرههای بدن میریزند.
[5] غدههای درونریز (Endocrine Glands): غدههایی فاقد مجرای اختصاصی که هورمونهای خود را مستقیماً به جریان خون ترشح میکنند.
[6] لوزالمعده یا پانکراس (Pancreas): اندامی در پشت معده که هم آنزیم گوارشی (به عنوان غدهٔ برونریز) و هم هورمونهای انسولین و گلوکاگون (به عنوان غدهٔ درونریز) تولید میکند.
[7] تیروکسین (Thyroxine): هورمون اصلی تولید شده توسط غدهٔ تیروئید که سرعت مصرف انرژی در سلولهای بدن را تنظیم میکند.
[8] انسولین (Insulin): هورمون تولید شده توسط لوزالمعده که مانند یک کلید، قند (گلوکز) را از خون وارد سلولها میکند تا به عنوان انرژی مصرف شود.
[9] غدهٔ آدرنال یا فوق کلیوی (Adrenal Gland): غدههای کوچکی که روی کلیهها قرار دارند و هورمونهای مهمی مانند آدرنالین و کورتیزول را تولید میکنند.
[10] آدرنالین (Adrenaline): هورمونی که در پاسخ به استرس یا خطر ترشح میشود و بدن را برای واکنش سریع آماده میکند.
[11] گیرنده (Receptor): مولکولهای پروتئینی ویژه روی سطح یا داخل سلول که مانند یک قفل، فقط به هورمون خاص (کلید) مربوط به خود متصل میشوند.
[12] کورتیزول (Cortisol): هورمون استرس که توسط غدهٔ آدرنال ترشح میشود و در تنظیم قند خون، سوختوساز و پاسخ التهابی نقش دارد.
[13] دیابت (Diabetes): بیماری که در آن بدن نمیتواند به درستی از قند خون استفاده کند. این یا به دلیل کمبود انسولین است (نوع ۱) یا مقاومت سلولها به انسولین (نوع ۲).
[14] گواتر (Goiter): بزرگ شدن غیرطبیعی غدهٔ تیروئید که میتواند به دلیل کمبود ید یا مشکلات دیگر ایجاد شود و به صورت برآمدگی در جلوی گردن دیده میشود.
