حرکت غیرارادی: دنیای شگفتانگیز پاسخهای خودکار بدن
انواع حرکت غیرارادی: از بازتاب تا تیک
بدن انسان برای بقا و عملکرد بهتر، به مجموعهای از حرکات خودکار مجهز است. این حرکات را میتوان بر اساس علت و نحوه رخ دادن، به دستههای مختلفی تقسیم کرد. درک این تفاوتها به ما کمک میکند رفتار بدن خود را بهتر بشناسیم.
| نوع حرکت | توضیح | مثالهای ملموس | کنترل پذیری |
|---|---|---|---|
| بازتاب (رفلکس) | پاسخ سریع، ثابت و خودکار دستگاه عصبی به یک محرک خاص. مانند یک مدار الکتریکی ساده عمل میکند. | عطسه کردن به دلیل وجود ذره در بینی، عقب کشیدن دست از جسم داغ، تکان خوردن پا در پاسخ به ضربه به زانو. | غیرقابل کنترل |
| تیک عصبی | حرکات یا صداهای ناگهانی، تکراری و ناخودآگاه که کنترل آنها دشوار است. | پلک زدن مکرر، بالا انداختن شانه، صاف کردن گلو، تکان دادن سر. | کنترل موقت ممکن است |
| لرزش (ترمور) | انقباضهای ریتمیک و غیرارادی یک یا چند عضله که باعث لرزش در بخشی از بدن میشود. | لرزش دست هنگام برداشتن لیوان، لرزش پلک چشم (پریدن پلک)، لرزش خفیف انگشتان. | کنترل محدود |
بازتابها: سیستم هشدار سریع بدن
فرض کنید دست شما به طور تصادفی با یک فنجان داغ چای تماس پیدا میکند. حتی قبل از اینکه مغز شما احساس درد را پردازش کند، دستتان به سرعت به عقب میپرد. این یک بازتاب است. بازتابها مدارهای عصبی سادهای هستند که برای محافظت از بدن طراحی شدهاند و معمولاً مسیر کوتاهی را در نخاع طی میکنند تا پاسخ را در کسری از ثانیه ایجاد کنند. پزشکان با آزمایش برخی از این بازتابها، مانند همان ضربه به زانو، سلامت سیستم عصبی را بررسی میکنند.
تیکها و لرزشها: زمانی که حرکات تکرار میشوند
برخلاف بازتابها که واکنش به یک محرک خارجی هستند، تیکها و لرزشها اغلب به صورت خود به خود یا به دلیل شرایط درونی بدن ظاهر میشوند.
تیکهای عصبی معمولاً در کودکی شروع میشوند و ممکن است حرکتی (مانند پلک زدن) یا صوتی (مانند صاف کردن گلو) باشند. این حرکات معمولاً قبل از انجام، با یک «احساس نیاز» یا فشار درونی همراه هستند و فرد میتواند به طور موقت آنها را سرکوب کند، اما این سرکوب اغلب منجر به احساس ناراحتی میشود. خستگی، استرس و هیجان میتوانند تیکها را شدیدتر کنند.
لرزشها نیز حرکات ریتمیک غیرارادی هستند. یک نوع شایع آن، «لرزش اساسی خوشخیم» است که اغلب ارثی است و معمولاً هنگام انجام یک کار مانند نوشتن یا نگه داشتن چیزی بیشتر دیده میشود. لرزش میتواند به دلایل سادهای مثل کمبود خواب، مصرف کافئین زیاد یا استرس امتحان نیز ایجاد شود.
حرکات غیرارادی در زندگی روزمره و سلامت
شناخت حرکات غیرارادی فقط یک بحث علمی نیست، بلکه در زندگی عملی و حفظ سلامت هم مفید است. برای مثال، اگر متوجه تیک یا لرزشی در خود یا دوستتان شدید، اولین کار نترسیدن و قضاوت نکردن است. بسیاری از این حالات، به خصوص اگر موقت و خفیف باشند، طبیعی یا بیخطر هستند.
معمولاً در موارد زیر لازم است با یک بزرگتر (والدین یا پزشک مدرسه) در میان گذاشته شود:
- زمانی که حرکت غیرارادی مداوم باشد و برای هفتهها ادامه پیدا کند.
- زمانی که در انجام کارهای روزمره مانند نوشتن تکالیف، غذا خوردن یا تمرکز در کلاس اختلال ایجاد کند.
- زمانی که با نشانههای دیگری مانند درد، ضعف عضلانی یا تغییرات خلق و خو همراه باشد.
راهکارهای سادهای مانند استراحت کافی، مدیریت استرس (مثلاً با ورزش یا گوش دادن به موسیقی)، پرهیز از خستگی مفرط و تغذیه مناسب (مصرف موز و مغزها به دلیل داشتن منیزیم) میتواند به کاهش بسیاری از لرزشها و تیکهای خفیف کمک کند.
پرسشهای مهم درباره حرکات غیرارادی
پاسخ: خیر. بسیاری از حرکات غیرارادی مانند بازتابها کاملاً طبیعی و ضروری هستند. حتی تیکها و لرزشهای خفیف نیز در بسیاری از افراد (به خصوص در دوران رشد) دیده میشود و اغلب موقتی است. تنها در صورتی که این حرکات مداوم و مزاحم باشند، نیاز به بررسی تخصصی پیدا میکنند.
پاسخ: معمولاً تذکر مستقیم نه تنها کمکی نمیکند، بلکه ممکن است با ایجاد اضطراب و تمرکز بیشتر فرد روی آن، تیک را شدیدتر کند. بهترین رفتار، بیتوجهی محترمانه است. درک این موضوع که فرد کنترل کامل روی آن حرکت ندارد، بسیار مهم است.
پاسخ: انجام این آزمایش به تنهایی و بدون دانش کافی توصیه نمیشود. بررسی بازتابها معمولاً توسط پزشک یا پرستار و با ابزار مناسب (چکش مخصوص) انجام میشود تا هم پاسخ درستی دریافت شود و هم به فرد آسیبی نرسد.
پاورقی
۱ حرکت غیرارادی (Involuntary Movement): به حرکتی گفته میشود که بدون قصد و اراده آگاهانه فرد انجام میگیرد.
۲ بازتاب (Reflex): پاسخ خودکار، سریع و ثابت دستگاه عصبی به یک محرک خاص.
۳ تیک عصبی (Nervous Tic): حرکت یا تولید صدای تکراری، ناگهانی و غیرقابل کنترلی که معمولاً در نتیجه فشار عصبی ظاهر میشود.
۴ لرزش اساسی (Essential Tremor): یک نوع لرزش ریتمیک و معمولاً ارثی که اغلب هنگام انجام کارها خود را نشان میدهد.
