برقزدگی چشم : آسیب چشم بر اثر تشعشعات الکتریکی یا نور شدید
برقزدگی چشم چیست و چگونه رخ میدهد؟
چشم انسان اندامی بسیار حساس است. قرنیه[3]، یعنی لایهی شفاف جلوی چشم، مانند پنجرهای عمل میکند که نور را به داخل چشم هدایت میکند. این بافت میتواند بر اثر تابش شدید پرتوهای ماوراءبنفش (UV)[4] «آفتابسوخته» شود. فرآیند فیزیکی پشت این آسیب شبیه به سوختگی پوست در ساحل است، اما برای قرنیه که اعصاب زیادی دارد، درد بسیار بیشتری ایجاد میکند.
مهمترین منابع ایجادکنندهی برقزدگی چشم عبارتند از:
- قوس الکتریکی (Arc): مانند جرقهی تولیدشده در جوشکاری با برق، قطع کردن کابلهای برق یا اتصالی در ترانسفورماتورهای قوی. این قوسها مقدار بسیار زیادی نور مرئی و نامرئی (ماوراءبنفش و مادون قرمز[5]) منتشر میکنند.
- نور شدید خورشید: انعکاس نور خورشید از سطوحی مانند برف تازه (کوری برف[6])، آب، شن یا حتی بتن.
- منابع مصنوعی: لامپهای «سولاریوم» برای برنزه کردن، برخی لیزرهای قدرتمند و لامپهای UV مورد استفاده در استریلیزاسیون.
مثال علمی: یک جوشکار که بدون عینک محافظ کار میکند، در معرض تشعشع قوس الکتریکی قرار میگیرد. این قوس مانند یک خورشید کوچک و بسیار نزدیک عمل میکند و پرتوهای UV آن در مدت کوتاهی (حتی چند ثانیه) به سلولهای سطح قرنیه آسیب میزنند و باعث مرگ موضعی آنها میشوند. درد معمولاً چند ساعت بعد، زمانی که این سلولهای آسیبدیده شروع به ریزش میکنند، احساس میشود.
| منبع تابش | محیط/فعالیت | طول موج غالب | مدت مواجهه برای آسیب |
|---|---|---|---|
| جوشکاری قوسی (بدون محافظ) | کارگاههای صنعتی، ساختمانسازی | UV-A, UV-B, نور مرئی | چند ثانیه |
| انعکاس از برف | کوهنوردی، اسکی | UV-B | 30 دقیقه تا چند ساعت |
| لامپ UV استریلیزاسیون | آزمایشگاه، بیمارستان | UV-C | چند دقیقه |
| خورشید گرفتگی (نگاه مستقیم) | رویداد نجومی | نور مرئی و مادون قرمز | ثانیههای کوتاه (آسیب ماکولا[7]) |
علائم و نشانههای هشداردهنده
علائم برقزدگی چشم بلافاصله ظاهر نمیشوند. معمولاً تأخیر ۳ تا ۱۲ ساعته بین مواجهه با نور و شروع درد وجود دارد. این یعنی ممکن است فرد عصر در کارگاه در معرض نور قرار گیرد و نیمهشب با درد شدید از خواب بیدار شود. علائم اصلی عبارتند از:
- درد شدید و سوزش: احساسی شبیه به ریختن شن ریزه در چشم.
- قرمزی چشم و ورم پلکها.
- حساسیت غیرعادی به نور (فتوفوبی)[8]: حتی نور کم چراغ هم آزاردهنده است.
- اشک ریزش فراوان.
- تاری دید یا احساس دیدن هاله دور نورها.
- در موارد بسیار شدید، اسپاسم پلک به طوری که فرد به سختی میتواند چشمانش را باز کند.
راهنمای عملی: اگر دچار برقزدگی چشم شدیم چه کار کنیم؟
این بخش برای همهی سنین، به ویژه نوجوانانی که ممکن است در خانه یا مدرسه با منابع نور خطرناک آزمایش کنند، حیاتی است. اقدامات اولیه به صورت گامبهگام:
- آرامش خود را حفظ کنید: با وجود درد، مالش چشم باعث آسیب بیشتر میشود.
- چشمها را با آب ساده و تمیز بشویید یا از اشک مصنوعی استفاده کنید. این کار ذرات ریز را میشوید و کمی تسکین میدهد.
- چشمها را بسته نگه دارید یا با یک پارچهی سرد و مرطوب بپوشانید. تاریکی به کاهش درد و حساسیت به نور کمک میکند.
- از قطرههای چشمی بیحسکننده استفاده نکنید. این قطرهها فقط در مطب پزشک و برای معاینه کاربرد دارند و استفادهی خودسرانه آنها بهبود را به تأخیر میاندازد.
- به چشمپزشک مراجعه کنید. پزشک میتواند با معاینه، وسعت آسیب را مشخص و برای پیشگیری از عفونت، پماد آنتیبیوتیک یا مسکن تجویز کند.
مثال عینی: علی، دانشآموز کلاس نهم، در بازدید از یک کارگاه ساختوساز، از فاصلهی چند متری و به مدت حدود یک دقیقه به جرقههای جوشکاری نگاه کرد. شب، با درد شدید چشم و اشکریزی به اورژانس مراجعه کرد. پزشک پس از معاینه، تشخیص «کراتیت ناشی از اشعهی ماوراءبنفش» داد و برای او پماد چشمی و استراحت در تاریکی تجویز کرد. چشمهای علی پس از ۴۸ ساعت تقریباً بهبود یافت، زیرا آسیب فقط سطحی بود.
پیشگیری: چگونه از چشمان خود محافظت کنیم؟
پیشگیری از برقزدگی چشم بسیار آسانتر از درمان آن است. کلید پیشگیری، مسدود کردن پرتوهای مضر قبل از رسیدن به چشم است.
| نوع محافظ | مناسب برای | میزان حفاظت | نمونه |
|---|---|---|---|
| عینک جوشکاری | جوشکاری قوسی، برش پلاسما | بسیار بالا (شماره 10-14) | ضروری |
| عینک آفتابی پلاریزه با UV400 | راهپیمایی در برف، کنار دریا، رانندگی | بالا (مسدودکننده 100% UVA/UVB) | توصیهشده |
| پردهی محافظ یا ماسک صورت | تماشای کار جوشکاری از فاصله | متوسط تا بالا | موثر |
| هیچ محافظی | نگاه مستقیم به منابع خطر | صفر | خطرناک |
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: بله، میتواند خطرناک باشد. شدت نور و پرتوهای UV در قوس جوشکاری بسیار بالا است. حتی یک مواجهه کوتاهمدت — معروف به «فلش» — میتواند باعث برقزدگی چشم شود. این موضوع را با آفتابسوختگی مقایسه کنید: اگر پوست شما در یک روز ابری هم مدت زیادی در معرض آفتاب باشد، ممکن است بسوزد. چشمها حتی حساسترند.
پاسخ: به هیچ وجه کافی نیست. عینکهای آفتابی، حتی آنهایی که محافظ UV دارند، برای محافظت در برابر نور شدید قوس جوشکاری طراحی نشدهاند. آنها شدت نور مرئی را کم میکنند، اما ممکن است نتوانند تمام طیف مضر UV و مادون قرمز را مسدود کنند. فقط عینکهای مخصوص جوشکاری با شمارهی شید (Shade) مناسب — که معمولاً بین 10 تا 14 است — ایمنی لازم را فراهم میکنند.
پاسخ: خوشبختانه در اکثر موارد، آسیب موقتی و سطحی است و قرنیه ظرف ۲۴ تا ۷۲ ساعت خود را ترمیم میکند. با این حال، مواجهههای مکرر یا بسیار شدید — مانند نگاه مستقیم به خورشیدگرفتگی بدون فیلتر یا قرارگیری طولانیمدت در برابر قوس بسیار قوی — میتواند به بخشهای عمقیتر چشم مانند شبکیه[9] و ماکولا آسیب بزند و ممکن است باعث کاهش بینایی پایدار شود. بنابراین پیشگیری جدی گرفته شود.
پاورقی
[1] برقزدگی چشم (Electric Arc Flash Eye Injury) – آسیب ناشی از قوس الکتریکی.
[2] فلاشبیرن (Flashburn) یا فتوکراتیت (Photokeratitis) – التهاب قرنیه بر اثر نور.
[3] قرنیه (Cornea) – لایه شفاف جلوی چشم.
[4] پرتوهای ماوراءبنفش (Ultraviolet Rays - UV) – تابش الکترومغناطیسی با طول موج کوتاهتر از نور مرئی.
[5] پرتوهای مادون قرمز (Infrared Rays - IR) – تابش الکترومغناطیسی با طول موج بلندتر از نور مرئی که گرما تولید میکند.
[6] کوری برف (Snow Blindness) – فتوکراتیت ناشی از انعکاس UV از برف.
[7] ماکولا (Macula) – بخش مرکزی و حساس شبکیه مسئول دید دقیق.
[8] فتوفوبی (Photophobia) – حساسیت غیرطبیعی به نور.
[9] شبکیه (Retina) – لایهی حساس به نور در پشت چشم.
