جسم خارجی در چشم: ورود گردوغبار یا اجسام به چشم که می‌تواند باعث آسیب شود

جسم خارجی در چشم: از شن تا تراشه، یک راهنمای گام‌به‌گام

چشم شما: یک دوربین حساس و پیچیده

برای درک اینکه چرا ورود یک ذرهٔ کوچک می‌تواند اینقدر آزاردهنده باشد، باید ابتدا با ساختار چشم آشنا شویم. چشم مانند یک دوربین پیشرفته عمل می‌کند. قسمت جلوی آن با یک لایهٔ شفاف و محکم به نام قرنیه پوشیده شده است. قرنیه مانند شیشهٔ جلوی دوربین، نور را جمع‌آوری و متمرکز می‌کند. روی قرنیه و داخل پلک‌ها، بافتی نازک و مرطوب به نام ملتحمه⁴ وجود دارد. اشک که از غدد اشکی ترشح می‌شود، سطح چشم را همیشه مرطوب، تمیز و ضدعفونی می‌کند.

وقتی جسم خارجی وارد می‌شود، اولین سد دفاعی پلک‌ها و مژه‌ها هستند. اگر ذره از این سد عبور کند، به قرنیه یا ملتحمه برخورد می‌کند. از آنجا که در قرنیه تعداد زیادی انتهای عصبی حساس وجود دارد، حتی کوچک‌ترین تماس می‌تواند درد و اشک ریزش شدیدی ایجاد کند. این یک واکنش دفاعی طبیعی بدن برای شستشو و دفع جسم مهاجم است.

علائم هشداردهنده: چشم شما فریاد می‌زند!

بدن بلافاصله پس از ورود جسم خارجی، علائمی را نشان می‌دهد تا شما را متوجه خطر کند. این علائم می‌توانند ترکیبی از موارد زیر باشند:

• احساس فوری جسم ریز: انگار چیزی زیر پلک است.
• درد، سوزش یا خارش: که ممکن است با پلک زدن بیشتر شود.
• قرمزی چشم: به دلیل افزایش جریان خون برای ترمیم احتمالی.
• اشک ریزش شدید: تلاش طبیعی چشم برای شستشو.
• حساسیت به نور (فتوفوبیا)⁶: حتی نور معمولی هم آزاردهنده می‌شود.
• تاری دید: اگر جسم روی قرنیه قرار گرفته باشد، مانند خطی روی لنز دوربین، دید را مخدوش می‌کند.
• پلک زدن مکرر یا بستن چشم: یک رفلکس غیرارادی برای محافظت.

مثال علمی: وقتی در روزی که باد می‌آید، خاک وارد چشم می‌شود، ابتدا احساس خراشیدگی می‌کنید. بلافاصله چشم‌ها پر از اشک می‌شود و شروع به پلک زدن سریع می‌کنید. این دقیقاً همان سیستم دفاعی خودکار چشم است که سعی در بیرون راندن ذره با اشک و حرکت پلک دارد.

اقدامات فوری و خودمراقبتی: چه کار باید بکنیم؟ (گام‌به‌گام)

هنگام مواجهه با جسم خارجی در چشم، حفظ آرامش و انجام صحیح مراحل زیر کلیدی است:

گام ۱: شستشو با آب تمیز. بهترین اقدام اولیه، شستن چشم با آب تمیز ولرم به مدت حداقل 15-10 دقیقه است. از شیر آب یا یک لیوان تمیز استفاده کنید. سر را به عقب خم کنید، پلک را با انگشت باز نگه دارید و اجازه دهید آب از داخل چشم (سمت بینی) به سمت بیرون جاری شود. اگر جسم شیمیایی است، این زمان باید به 20 دقیقه یا بیشتر افزایش یابد.

گام ۲: مشاهده در آینه. در نور کافی، به آرامی پلک پایین را به سمت پایین بکشید و پلک بالا را بالا ببرید. از فرد دیگری بخواهید کمک کند. سعی کنید موقعیت جسم را پیدا کنید.

گام ۳: خارج کردن ذرات معلق. اگر جسم روی پلک پایین یا قسمت سفید چشم (صلبیه)⁷ است، می‌توانید با نوک یک دستمال کاغذی تمیز و مرطوب یا گوشهٔ یک گاز استریل، آن را به آرامی بردارید. هرگز از اشیاء نوک‌تیز مانند سوزن، پنس یا گوش پاک‌کن استفاده نکنید.

گام ۴: استفاده از پلک زدن یا اشک مصنوعی. اگر جسم دیده نمی‌شود، چند بار محکم پلک بزنید. گاهی جسم زیر پلک بالا گیر می‌کند. پلک بالا را به آرامی بکشید و روی پلک پایین بیندازید. مژه‌های پلک پایین ممکن است جسم را از زیر پلک بالا پاک کنند. استفاده از قطره‌های اشک مصنوعی نیز می‌تواند به شستشو کمک کند.

گام ۵: پانسمان موقت. اگر پس از اقدامات بالا هنوز احساس ناراحتی می‌کنید، ولی دسترسی فوری به پزشک ندارید، می‌توانید چشم را با یک گاز استریل تمیز و شل بپوشانید تا از حرکت بیشتر پلک و تحریک جلوگیری شود. چشم سالم را نپوشانید.

زمان مراجعه به پزشک یا اورژانس

شناخت شرایط خطرناک بسیار مهم است. در صورت مشاهدهٔ هر یک از موارد زیر، خوددرمانی را متوقف کنید و فوراً به پزشک مراجعه نمایید:

• جسمی که پس از شستشو در چشم باقی مانده و به راحتی خارج نمی‌شود.
• جسمی که به قرنیه (قسمت رنگی و مشکی) چشم چسبیده یا در آن فرورفته است.
• ورود تراشه‌های فلزی ناشی از اره‌کشی، چکش‌زنی یا جوشکاری.
• ورود مواد شیمیایی (حتی به میزان کم).
• درد شدید و غیرقابل تحمل، یا دردی که پس از خارج کردن جسم کاهش نمی‌یابد.
• تاری دید پایدار که بهتر نمی‌شود.
• حساسیت شدید به نور.
• ترشح چرکی از چشم.

پزشک با استفاده از دستگاه اسلیت لامپ⁸، چشم را با بزرگنمایی زیاد معاینه می‌کند. برای خارج کردن اجسام فرو رفته، ممکن است از سوزن مخصوص یا وسیله‌ای استریل استفاده کند و سپس برای پیشگیری از عفونت، قطره یا پماد آنتی‌بیوتیک تجویز نماید.

پیشگیری: ایمنی را اولویت بدهید

بیشتر حوادث مربوط به جسم خارجی در چشم، با رعایت اصول سادهٔ ایمنی قابل پیشگیری هستند. این اصول بر اساس محیط فعالیت تغییر می‌کنند:

• در کارگاه‌ها و آزمایشگاه‌های مدرسه: هنگام کار با مواد شیمیایی، چوب، فلز یا دستگاه‌های پرتابل، حتماً از عینک محافظ استفاده کنید. عینک محافظ باید از تمامی جهات، چشم را بپوشاند.

• در ورزش و بازی: در ورزش‌هایی مانند بسکتبال، اسکواش یا دوچرخه‌سواری، استفاده از عینک ورزشی یا محافظ صورت می‌تواند از برخورد توپ، آرنج یا ذرات جلوگیری کند.

• در محیط‌های پرگردوغبار یا بادی: اگر در محیطی مانند زمین بازی، جاده یا بیابان هستید، عینک آفتابی با پوشش جانبی یا عینک معمولی می‌تواند مانع خوبی باشد.

• هنگام استفاده از اسپری‌ها یا مواد شیمیایی خانه: جهت پاشش را به سمت مخالف صورت خود بگیرید و در صورت امکان از عینک استفاده کنید.

• رعایت بهداشت دست و چشم: قبل از لمس چشم‌ها (مثلاً برای گذاشتن یا برداشتن لنز تماسی) دست‌ها را بشویید. از حولهٔ مشترک برای خشک کردن صورت استفاده نکنید.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

¹ جسم خارجی (Foreign Body): هر شیء یا ماده‌ای که به طور طبیعی در ساختار چشم وجود ندارد.
² قرنیه (Cornea): لایهٔ شفاف و گنبدی شکل جلوی چشم که مسئول تمرکز بیشتر نور ورودی است.
³ خودمراقبتی (Self-Care): اقداماتی که فرد می‌تواند به طور مستقل و ایمن برای مدیریت یک مشکل خفیف سلامت انجام دهد.
⁴ ملتحمه (Conjunctiva): غشای مخاطی شفاف و نازکی که سفیدی چشم (صلبیه) و سطح داخلی پلک‌ها را می‌پوشاند.
⁵ زنگ‌زدگی (Rust Ring): درصورت باقی ماندن ذرهٔ آهن در قرنیه، ممکن است یک حلقهٔ قهوه‌ای-نارنجی اطراف آن تشکیل شود که نیاز به برداشتن توسط پزشک دارد.
⁶ فتوفوبیا (Photophobia): ترس غیرطبیعی از نور؛ در اینجا به معنی حساسیت و درد چشم در مواجهه با نور است.
⁷ صلبیه (Sclera): بخش سفید و محکم چشم که ساختار گلولهٔ چشم را حفظ می‌کند.
⁸ اسلیت لامپ (Slit Lamp): میکروسکوپ ویژه‌ای که با یک نور متمرکز (شیار نور) اجازهٔ معاینهٔ دقیق ساختارهای جلوی چشم را می‌دهد.