پوسته‌ی زمین چیست؟

پوسته‌ی زمین: لایه‌ی محافظ سیاره‌ی ما

پوسته چیست و از چه ساخته شده است؟

پوسته، مانند پوستۀ یک تخم‌مرغ، لایه‌ای سخت و شکننده است که سطح بیرونی زمین را می‌پوشاند. ضخامت این لایه در مقایسه با سایر لایه‌های زمین بسیار ناچیز است. برای درک بهتر، اگر زمین را به اندازه‌ی یک سیب در نظر بگیریم، پوسته حتی از پوستۀ نازک سیب نیز نازک‌تر خواهد بود. این لایه از انواع مختلفی از سنگ‌ها و مواد معدنی تشکیل شده است که مهم‌ترین آن‌ها سیلیکون و اکسیژن هستند. این مواد با هم ترکیب شده و موادی به نام سیلیکات¹ را تشکیل می‌دهند.

پوسته یکپارچه نیست و به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود:

• پوسته‌ی قاره‌ای: این پوسته، خشکی‌ها و قاره‌ها را تشکیل می‌دهد. ضخیم‌تر (بین 30 تا 70 کیلومتر) و سبک‌تر است و عمدتاً از سنگ‌های گرانیتی تشکیل شده است.
• پوسته‌ی اقیانوسی: این پوسته، کف اقیانوس‌ها را می‌پوشاند. نازک‌تر (حدود 5 تا 10 کیلومتر) و سنگین‌تر است و بیشتر از سنگ‌های بازالتی تشکیل شده است.

زیر پای ما در حرکت است: تکتونیک صفحه‌ای

پوسته‌ی زمین یک تکه یکپارچه نیست، بلکه مانند یک پازل غول‌پیکر شکسته شده و به چندین قطعه‌ی بزرگ و کوچک به نام صفحات تکتونیکی² تقسیم شده است. این صفحات بر روی لایه‌ی نیمه‌مذاب و خمیری گوشته‌ی فوقانی (سست‌کره) شناور هستند و به آرامی حرکت می‌کنند. حرکت این صفحات نسبت به یکدیگر، تقریباً به کندی رشد ناخن‌های انسان است، اما در مقیاس زمانی زمین‌شناسی، این حرکت‌ها نتایج شگفت‌انگیزی دارد.

مرزهای بین این صفحات، مکان‌های فعال زمین‌شناسی هستند. سه نوع مرز اصلی وجود دارد:

1. مرز واگرا: صفحات از هم دور می‌شوند. در این مناطق، ماگمای³ داغ از گوشته به بالا می‌آید و پوسته‌ی جدید اقیانوسی را می‌سازد. مانند پشته‌ی میانی اقیانوس اطلس.
2. مرز همگرا: صفحات به هم برخورد می‌کنند. در این برخورد، یا یک صفحه به زیر صفحه‌ی دیگر می‌رود (فرورانش) و کوه‌ها و آتشفشان‌ها را می‌سازد (مانند هیمالیا و آند)، یا پوسته‌ی اقیانوسی زیر پوسته‌ی قاره‌ای رانده می‌شود و گودال‌های اقیانوسی عمیق ایجاد می‌کند.
3. مرز انتقالی: صفحات به صورت افقی و در امتداد هم می‌لغزند. در این مرزها، پوسته‌ی جدیدی ساخته یا نابود نمی‌شود، اما اصطکاک بین صفحات می‌تواند باعث ایجاد زلزله‌های شدید شود. مانند گسل سن آندریاس در کالیفرنیا.

پوسته در عمل: زلزله و آتشفشان چگونه رخ می‌دهند؟

اکثر پدیده‌های چشمگیر زمین‌شناسی که ما شاهد آن هستیم، نتیجه‌ی مستقیم تعامل صفحات تکتونیکی در مرزهایشان است. هنگامی که صفحات به هم فشار می‌آورند یا بر روی هم می‌لغزند، انرژی زیادی در سنگ‌ها ذخیره می‌شود. وقتی این سنگ‌ها ناگهان می‌شکنند و این انرژی آزاد می‌شود، ما آن را به صورت زلزله احساس می‌کنیم.

آتشفشان‌ها نیز اغلب در مرزهای صفحات به وجود می‌آیند، به ویژه در مرزهای همگرا (جایی که یک صفحه به زیر دیگری می‌رود و سنگ‌ها ذوب می‌شوند) و مرزهای واگرا (جایی که گوشته به سطح می‌رسد). همچنین، نقاط داغ⁴ که در وسط صفحات قرار دارند (مانند هاوایی) نیز می‌توانند آتشفشان ایجاد کنند. در این نقاط، ستون‌های باریکی از ماگمای داغ از اعماق گوشته به سمت پوسته بالا می‌آیند و آن را ذوب می‌کنند.

مثال: کوه‌های اورست، بلندترین قله‌ی جهان، نتیجه‌ی مستقیم برخورد صفحه‌ی هندوستان با صفحه‌ی اوراسیا است. این برخورد که میلیون‌ها سال پیش آغاز شد، همچنان ادامه دارد و باعث می‌شود اورست سالانه کمی بلندتر شود.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

¹سیلیکات (Silicate): هر یک از گروه بزرگی از ترکیبات معدنی حاوی سیلیکون و اکسیژن، که بخش عمده‌ای از پوسته زمین و گوشته را تشکیل می‌دهند.

²صفحات تکتونیکی (Tectonic Plates): قطعات عظیم و شکسته شده‌ی پوسته‌ی زمین که بر روی سست‌کره حرکت می‌کنند.

³ماگما (Magma): سنگ مذاب و داغی که در below سطح زمین قرار دارد. هنگامی که به سطح می‌رسد، گدازه (Lava) نامیده می‌شود.

⁴نقاط داغ (Hotspots): مناطق محدودی در گوشته که از نظر گرمایی بهص صورت غیرعادی داغ هستند و ماگمای زیادی تولید می‌کنند، که می‌تواند از طریق پوسته عبور کرده و آتشفشان ایجاد کند.