محرکها: نیروهای نامرئی که بر بدن ما اثر میگذارند
دستهبندی محرکها: آنها از کجا میآیند؟
محرکها را میتوان بر اساس ماهیت و منشأ آنها به دستههای اصلی تقسیم کرد. این طبقهبندی درک چگونگی اثرگذاری آنها بر بدن را آسانتر میکند.
| نوع محرک | توضیح و مثال ملموس | واکنش معمول بدن |
|---|---|---|
| محرکهای فیزیکی | انرژیهایی که بدون تماس مستقیم فیزیکی بر ما اثر میگذارند. مثال: نور خورشید یا لامپ، صدای زنگ گوشی، گرمای سشوار یا شومینه. | تنظیم اندازهٔ مردمک چشم، چرخش سر به سمت صدا، تعریق یا لرز برای تنظیم دما. |
| محرکهای مکانیکی | نیروهایی که با تماس یا فشار بر بدن وارد میشوند. مثال: فشار صندلی زیر بدن، ضربه توپ هنگام ورزش، لمس یک سطح نرم یا زبر. | احساس لامسه، تغییر موقت شکل پوست (در اثر فشار)، واکنش سریع برای حفظ تعادل. |
| محرکهای شیمیایی | موادی که از طریق استنشاق، خوردن یا تماس با پوست جذب میشوند. مثال: بو و طعم غذا، مواد موجود در هوای آلوده، داروها. | ترشح بزاق، عطسه یا سرفه، جذب مواد مغذی یا دفع مواد مضر. |
| محرکهای الکتریکی | جریان یا ولتاژ الکتریکی. مثال: برق گرفتگی (حادثه)، شوک کوچک ناشی از الکتریسیتهٔ ساکن. | انقباض ناگهانی عضلات، احساس گزگز. در موارد شدید، اختلال در عملکرد قلب و اعصاب. |
محرکهای الکتریکی و شیمیایی: دو نمونه از نزدیک
برای درک عمیقتر، نگاهی دقیقتر به دو نوع محرک پراهمیت و پرخطر میاندازیم.
محرک الکتریکی: بدن انسان یک رسانای الکتریکی است. هنگامی که بین دو نقطه از بدن اختلاف پتانسیل (ولتاژ) ایجاد شود، جریان الکتریکی از بدن عبور میکند. شدت آسیب ناشی از برقگرفتگی به عواملی مانند مقدار جریان، مسیر عبور (مثلاً عبور از قلب بسیار خطرناکتر است) و مدت زمان تماس بستگی دارد. جریان متناوب خانگی (AC) به دلیل فرکانس آن، حتی در مقدار کم (حدود 25 میلیآمپر) میتواند باعث انقباض عضلات و گرفتگی تنفسی شود.
محرک شیمیایی: مواد شیمیایی بخشی جداییناپذیر از محیط زندگی ما هستند. آنها در غذاها، داروها، هوایی که تنفس میکنیم و حتی در محصولات بهداشتی وجود دارند. بدن ما برای عملکرد خود نیز به بسیاری از مواد شیمیایی مانند کلسیم، پتاسیم و منیزیم نیاز دارد. با این حال، برخی مواد شیمیایی ساختهٔ دست بشر، مانند گروه بزرگی از مواد به نام پرفلوئوروآلکیل (PFAS)1، میتوانند برای سلامت مضر باشند. این مواد که در بستهبندیهای ضدچربی، لباسهای ضدآب و برخی ظروف نچسب یافت میشوند، به آسانی در محیط و بدن تجزیه نمیشوند و به مرور زمان انباشته میشوند. دانشمندان نگران اثرات بلندمدت این انباشتگی بر سلامت انسان هستند.
واکنش بدن: از احساس تا سازگاری
پاسخ بدن به محرکها یک فرآیند مرحلهای و اغلب بسیار سریع است. تصور کنید دست شما به طور تصادفی یک فنجان داغ را لمس کند:
1. دریافت: گیرندههای حسی ویژهای در پوست دست (گیرندههای دمایی و درد) انرژی محرک (گرما) را دریافت میکنند.
2. انتقال: این گیرندهها پیام الکتروشیمیایی را از طریق رشتههای عصبی به سرعت به مغز و نخاع میفرستند.
3. پردازش و پاسخ: مغز پیام را تفسیر میکند ("آه! داغ است!"). سپس بلافاصله دستور لازم را صادر میکند. در این مثال، یک پاسخ سریع و خودکار (رفلکس) از نخاع باعث انقباض عضلات دست میشود تا آن را از منبع گرما دور کند.
4. سازگاری (در صورت تداوم): اگر برای مدت طولانی در محیط گرم باشید، بدن با مکانیسمهای پیچیدهتری مانند تعریق و گشاد شدن عروق پوست سعی میکند دمای داخلی خود را خنک نگه دارد. برعکس، در محیط سرد، بدن با لرزیدن (برای تولید گرما) و تنگ کردن عروق پوست از اتلاف گرمای بیشتر جلوگیری میکند.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. بسیاری از محرکها به آرامی و در طولانیمدت اثر خود را نشان میدهند. برای مثال، قرارگیری مکرر در معرض صدای بلند (حتی موسیقی با هدفون) میتواند به تدریج به سلولهای حساس گوش آسیب برساند و باعث کاهش شنوایی شود. به همین ترتیب، تماس مداوم پوست با برخی مواد شیمیایی ملایم اما مستمر نیز میتواند مشکلساز باشد.
پاسخ: حساسیت به محرکها در افراد مختلف میتواند به دلایل گوناگونی متفاوت باشد. این عوامل شامل ژنتیک، سن (با افزایش سن تحمل گرما ممکن است کاهش یابد)، وضعیت سلامت عمومی (مثلاً افراد مبتلا به برخی بیماریها مانند مشکلات تیروئید در تنظیم دمای بدن دچار مشکل میشوند) و حتی شرایط روحی مانند استرس است.
پاسخ: بله، تا حدی. بدن توانایی چشمگیری در سازگاری دارد. برای مثال، با تمرین تدریجی میتوان تحمل بدن را در برابر سرما یا گرما افزایش داد. همچنین، با رعایت اصول ایمنی مانند استفاده از محافظ گوش در محیطهای پرسروصدا، دستکش عایق در کار با برق، یا انتخاب مواد غذایی و محصولات بهداشتی با کمترین مواد شیمیایی مضر، میتوانیم بدن را از اثرات آسیبرسان بسیاری از محرکها مصون نگه داریم.
پاورقی
1. مواد پرفلوئوروآلکیل (PFAS):(Per- and polyfluoroalkyl substances) گروه بزرگی از مواد شیمیایی ساختدستبشر هستند که به دلیل مقاومت در برابر آب، چربی و حرارت، در محصولات زیادی مانند بستهبندی مواد غذایی، لباسهای ضدآب و فوم آتشنشانی استفاده شدهاند. آنها به «مواد شیمیایی همیشگی» معروفند زیرا در محیط و بدن به کندی تجزیه میشوند و میتوانند انباشته شوند.
2. رفلکس (بازتاب):(Reflex) یک پاسخ سریع، خودکار و غیرارادی بدن به یک محرک خاص است که اغلب برای محافظت فوری رخ میدهد (مانند عقب کشیدن دست از یک جسم داغ).
3. گیرندههای حسی:(Sensory Receptors) سلولها یا انتهای عصبی ویژهای که نسبت به یک نوع خاص از انرژی محرک (مثل نور، فشار، مواد شیمیایی) حساس هستند و آن را به سیگنال عصبی تبدیل میکنند.
