دستگاه عصبی محیطی: مسیر پیامرسان بدن
اعصاب اصلی: شاهراههای ارتباطی بدن
دستگاه عصبی محیطی از دو گروه اصلی از اعصاب تشکیل شده است: اعصاب مغزی که مستقیماً از مغز خارج میشوند و اعصاب نخاعی که از نخاع منشأ میگیرند. این اعصاب، راههای اصلی رفت و آمد پیامهای عصبی هستند .
| نوع عصب | تعداد | منشأ | وظیفه کلی و مثال |
|---|---|---|---|
| اعصاب مغزی۲ | ۱۲ جفت | مغز | کنترل حس و حرکت سر و گردن. مانند عصب بینایی برای دیدن یا عصب صورت برای خندیدن و چشمک زدن . |
| اعصاب نخاعی | ۳۱ جفت | نخاع | کنترل حس و حرکت تنه، دستها و پاها. مانند عصبهایی که باعث حرکت انگشتان دست میشوند یا درد نیشگون گرفتن را به مغز میرسانند . |
این اعصاب اصلی در مسیر خود به اندامها، شبکههای پیچیدهای مانند شبکه بازویی در دستها تشکیل میدهند و سپس به شاخههای کوچکتر تقسیم میشوند تا به هر نقطه از بدن برسند. برای مثال، عصب سیاتیک که از شبکه کمری-خاجی منشأ میگیرد، قطورترین عصب بدن است و تمام حس و حرکت پا را کنترل میکند .
دستهبندی بر اساس کار: چه کسی چه پیامی میبرد؟
از نظر عملکردی، دستگاه عصبی محیطی به دو بخش کاملاً متمایز تقسیم میشود: دستگاه پیکری (ارادی) و دستگاه خودمختار (غیرارادی). هر کدام مسئولیتهای خاص خود را دارند .
| بخش دستگاه محیطی | کنترل | کارکرد مثالها | نوع پیام |
|---|---|---|---|
| دستگاه پیکری (سوماتیک)۳ | ارادی و آگاهانه | حرکت ماهیچههای اسکلتی (مانند راه رفتن، نوشتن)، دریافت حس از پوست و مفاصل (مانند لمس، درد، دما) . |
حسی و حرکتی ارادی
|
| دستگاه خودمختار (اتونوم)۴ | غیرارادی و ناخودآگاه | تنظیم ضربان قلب، تنفس، هضم غذا، تعریق و فشار خون. ما بر این اعمال کنترل مستقیم نداریم . |
حرکتی غیرارادی
|
از حس کردن تا عکسالعمل: یک سفر عصبی
برای درک بهتر، بیایید یک مثال ساده از زندگی روزمره را با هم دنبال کنیم: وقتی دست شما تصادفاً یک فنجان داغ را لمس میکند.
گام اول: دریافت پیام (حسی) گیرندههای حسی ویژهای در پوست انگشت شما وجود دارند که محرک "دما" را تشخیص میدهند. این گیرندهها بلافاصله یک پیام الکتریکی-شیمیایی تولید میکنند.
گام دوم: ارسال به مرکز (آوران) این پیام از طریق رشتههای عصبی حسی (آوران)۷ که بخشی از دستگاه پیکری هستند، مسیر را طی میکند. این رشتهها پیام "درد و دما" را از انگشت، در طول عصب نخاعی مربوطه، به سرعت به نخاع و سپس به مغز شما میرسانند .
گام سوم: پردازش و تصمیمگیری مغز شما این پیام را دریافت و پردازش میکند. متوجه خطر (سوختگی) میشود و فوراً یک دستور صادر میکند: "دست را عقب بکش!"
گام چهارم: اجرای فرمان (حرکتی) دستور مغز از طریق رشتههای عصبی حرکتی (وابران)۸ دیگر، این بار از مغز به سمت ماهیچههای بازو و دست شما فرستاده میشود.
گام پنجم: عکسالعمل ماهیچههای شما منقبض میشوند و دست شما به سرعت از فنجان داغ دور میشود. این کل فرآیند، که یک رفلکس۹ محسوب میشود، ممکن است در کسری از ثانیه و حتی قبل از اینکه شما به طور کامل درد را احساس کنید، اتفاق بیفتد !
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر، این یک اشتباه رایج است. دستگاه عصبی محیطی دو کارکرد کاملاً مجزا دارد: حسی و حرکتی. بسیاری از اعصاب، مانند بیشتر اعصاب نخاعی، مختلط هستند، یعنی هم رشتههای حسی دارند که اطلاعات را به مغز میبرند و هم رشتههای حرکتی که دستور را از مغز میآورند. برای مثال، عصب بینایی فقط حسی است و عصب حرکتی چشم فقط حرکتی است .
پاسخ: بله، برخلاف اعصاب مغز و نخاع (دستگاه عصبی مرکزی)، اعصاب محیطی توانایی ترمیم و رشد مجدد را دارند، اما این کار کند و با شرایط خاصی انجام میشود. شدت آسیب سه نوع است: آسیب خفیف (نوروپراکسی۱۰) که موقتی است و خودبهخود خوب میشود (مثل خوابرفتگی دست). آسیب متوسط (آکسونوتمزیس۱۱) که آکسون۱۲ عصب قطع میشود اما غلاف آن سالم میماند و با سرعت حدود ۱ میلیمتر در روز ترمیم میشود. و آسیب شدید (نوروتمزیس۱۳) که عصب کاملاً قطع میشود و اغلب نیاز به جراحی دارد .
پاسخ: این یک استثنای جالب است! کنترل تنفس به طور عمده توسط سیستم خودمختار (به ویژه در هنگام خواب) مدیریت میشود تا مطمئن شویم هرگز نفس کشیدن را فراموش نمیکنیم. با این حال، ما میتوانیم به طور موقت و آگاهانه بر آن تأثیر بگذاریم، مانند زمانی که حبس نفس میکنیم یا نفس عمیق میکشیم تا آرام شویم. این نشان میدهد که در برخی موارد، مرز بین سیستم ارادی و غیرارادی کاملاً مطلق نیست و مغز میتواند کنترل محدودی بر سیستم خودمختار اعمال کند.
دستگاه عصبی محیطی، شبکه ارتباطی حیاتی و پیچیده بدن است که از دهها جفت عصب تشکیل شده. این دستگاه با تقسیم کار هوشمندانه به بخشهای پیکری (ارادی) و خودمختار (غیرارادی)، نه تنها حرکت آگاهانه ما را ممکن میسازد، بلکه تمام عملکردهای ناخودآگاه حیاتی مانند ضربان قلب و تنفس را نیز دقیقاً تنظیم میکند. درک این سیستم به ما کمک میکند قدر عملکرد هماهنگ و شگفتانگیز بدن خود را بیشتر بدانیم.
پاورقی
۱. دستگاه عصبی محیطی / پیرامونی (Peripheral Nervous System - PNS): بخشی از دستگاه عصبی که شامل تمام اعصاب خارج از مغز و نخاع است و نقش رابط بین دستگاه عصبی مرکزی و بقیه بدن را دارد .
۲. اعصاب مغزی / جمجمهای (Cranial Nerves): دوازده جفت عصب که مستقیماً از مغز (ساقه مغز) منشأ میگیرند و عمدتاً حس و حرکت سر و گردن را کنترل میکنند .
۳. دستگاه پیکری / سوماتیک (Somatic Nervous System): بخش ارادی دستگاه عصبی محیطی که مسئول دریافت حس از محیط و کنترل حرکات آگاهانه ماهیچههای اسکلتی است .
۴. دستگاه خودمختار / اتونوم (Autonomic Nervous System): بخش غیرارادی دستگاه عصبی محیطی که عملکردهای خودکار اندامهای داخلی مانند قلب، ریهها و دستگاه گوارش را تنظیم میکند .
۵. سیستم سمپاتیک (Sympathetic Nervous System): بخشی از سیستم خودمختار که بدن را برای فعالیت و پاسخ به استرس آماده میکند (واکنش جنگ یا گریز) .
۶. سیستم پاراسمپاتیک (Parasympathetic Nervous System): بخشی از سیستم خودمختار که مسئول حفظ و نگهداری انرژی بدن و آرام کردن آن پس از فعالیت است (واکنش استراحت و هضم) .
۷. نورون / رشته حسی یا آوران (Sensory or Afferent Neuron): سلول عصبی که پیام را از گیرندههای حسی در محیط به سمت دستگاه عصبی مرکزی (مغز و نخاع) هدایت میکند .
۸. نورون / رشته حرکتی یا وابران (Motor or Efferent Neuron): سلول عصبی که پیام دستوری را از دستگاه عصبی مرکزی به سمت اندامهای عملکننده (مانند ماهیچهها و غدهها) هدایت میکند .
۹. رفلکس (Reflex): یک پاسخ سریع، خودکار و غیرارادی به یک محرک خاص که اغلب در سطح نخاع پردازش میشود و برای محافظت از بدن طراحی شده است.
۱۰. نوروپراکسی (Neuropraxia): خفیفترین نوع آسیب عصب محیطی که در آن فقط هدایت عصبی به طور موقت مختل میشود و معمولاً به طور کامل بهبود مییابد .
۱۱. آکسونوتمزیس (Axonotmesis): آسیب متوسط به عصب که در آن آکسون (تنه اصلی رشته عصبی) آسیب میبیند اما غلافهای محافظتکننده آن سالم میمانند و ترمیم با سرعت کم صورت میگیرد .
۱۲. آکسون (Axon): زائده بلند و باریک یک سلول عصبی (نورون) که مسئول انتقال پیام عصبی از جسم سلولی به سلول دیگر است.
۱۳. نوروتمزیس (Neurotmesis): شدیدترین نوع آسیب عصب که در آن عصب به طور کامل قطع میشود و نیاز به مداخله جراحی برای ترمیم دارد .
