مهار سوختن: کنترل آتش برای استفاده ایمن از انرژی
آتش چگونه روشن میماند؟ کشف مثلث طلایی
برای آنکه آتشی روشن بماند و چیزی را بسوزاند، به سه چیز به طور همزمان نیاز دارد. به این سه مورد «مثلث آتش»[1] میگویند که مانند سه پایه یک سهپایه هستند. اگر یکی از این پایهها را برداریم، آتش خاموش میشود .
| ضلع مثلث | توضیح | مثال ملموس |
|---|---|---|
| سوخت | هر مادهای که بتواند بسوزد. این ماده میتواند جامد (مانند چوب)، مایع (مانند نفت) یا گاز (مانند گاز شهری) باشد . | کاغذ، پارچه، چوب آشپزخانه، بنزین. |
| حرارت | انرژی لازم برای شروع سوختن و حفظ آن. دمای ماده باید به حدی برسد که بتواند با اکسیژن واکنش دهد . | جرقه کبریت، شعله اجاق، سیم برق داغ. |
| اکسیژن | گازی در هوا که سوختن را ممکن میکند. بدون اکسیژن، حتی با وجود سوخت و حرارت، آتشی در کار نیست . | هوای اطراف ما که تنفس میکنیم. |
بنابراین، هر روش برای خاموش کردن آتش در واقع یکی از این سه ضلع را هدف میگیرد و حذف میکند . برای مثال، ریختن آب روی آتش چوب، حرارت آن را میگیرد (حذف حرارت). گذاشتن پتو روی ماهیتابهای که روغن آن شعلهور شده، جلوی رسیدن هوا را میگیرد (حذف اکسیژن) .
شناسایی دشمن: انواع آتش بر اساس سوخت
همه آتشها مثل هم نیستند. چون مواد مختلف، روشهای خاموشکردن متفاوتی دارند. برای همین، آتشها را بر اساس نوع مادهای که میسوزد، به دستههای مختلفی تقسیمبندی میکنند . شناخت این دستهها خیلی مهم است چون استفاده از روش اشتباه میتواند فاجعهبار باشد. مثلاً ریختن آب روی آتش روغن یا برق، آتش را بدتر میکند .
| کلاس (نوع) آتش | سوخت اصلی | روش ایمن خاموشکردن | هرگز از این روش استفاده نکنید! |
|---|---|---|---|
| کلاس A | مواد جامد معمولی: چوب، کاغذ، پارچه، پلاستیک . | آب، خاموشکنندههای آبی یا پودری . | – |
| کلاس B | مایعات قابل اشتعال: بنزین، نفت، الکل، روغن (غیر خوراکی) . | خاموشکننده پودری، فوم یا گاز دیاکسیدکربن (CO₂) . | آب (سبب پخش شدن آتش میشود) . |
| کلاس C | تجهیزات برقی روشن: کامپیوتر، سیمکشی، تلویزیون . | خاموشکننده گاز دیاکسیدکربن (CO₂) یا پودری مخصوص . ابتدا برق را قطع کنید. | آب (خطر برقگرفتگی شدید) . |
| کلاس K/F | روغنها و چربیهای آشپزی: روغن داغ روی اجاق . | درپوش ماهیتابه، پتو خاموشکننده، خاموشکننده شیمیایی مرطوب . | آب (انفجار و پخش شعلههای روغن) . |
از تئوری تا عمل: مهار آتش در خانه و زندگی
حالا که با اصول مثلث آتش و انواع آن آشنا شدیم، بیایید ببینیم این دانش چگونه در موقعیتهای واقعی و قابلدرک برای یک دانشآموز به کار میآید. فرض کنید در حال انجام یک پروژه علمی یا حتی آشپزی ساده در خانه هستید.
مثال ۱: پروژه کاردستی با کاغذ و چسب حرارتی
شما از یک تفنگ چسبحرارتی برقی استفاده میکنید. این وسیله حرارت زیادی تولید میکند. اگر نزدیک تکههای کاغذ (سوخت) باشد، ممکن است در مجاورت هوا (اکسیژن) آتش بگیرد. راهکار ایمن: وسیله را روی پایه غیرقابل اشتعال (مانند سنگ) بگذارید، از مواد کمتر سوختنی استفاده کنید و همیشه یک ظرف آب کوچک یا زیرپایی ضدحریق نزدیک خود داشته باشید تا در صورت ایجاد جرقه یا آتش کوچک، سریع آن را خنک کنید (حذف حرارت) .
مثال ۲: شعلهور شدن روغن در آشپزخانه
این یک موقعیت رایج و خطرناک است. وقتی روغن روی اجاق گاز زیاد داغ شود، خودبهخود آتش میگیرد. در اینجا سوخت (روغن) و حرارت (اجاق) و اکسیژن (هوا) حاضرند. کاری که هرگز نباید کرد: ریختن آب! زیرا قطرات آب به ته ماهیتابه داغ میروند، ناگهان بخار میشوند و آتش روغن را به همهجا میپاشند . راهکار ایمن: اول گاز را قطع کنید (حذف حرارت). سپس با احتیاط یک درپوش بزرگ فلزی یا پتوی خیس (نه پلاستیکی) را روی ماهیتابه بکشید تا راه هوا بسته شود (حذف اکسیژن). آتش بهزودی خفه میشود .
پرسشهای مهم و باورهای نادرست
پاسخ: خیر. این یک باور خطرناک و نادرست است. آب فقط برای آتشسوزی مواد جامد معمولی (کلاس A) مانند چوب و کاغذ مناسب است. ریختن آب روی آتش ناشی از روغن (کلاس K)، بنزین (کلاس B) یا وسایل برقی روشن (کلاس C) نه تنها آتش را خاموش نمیکند، بلکه باعث انفجار، پخش شدن آتش یا برقگرفتگی مرگبار میشود .
پاسخ: شخص باید فوراً بیحرکت بایستد، دراز بکشد و غلت بزند. غلت زدن روی زمین باعث میشود هوا (اکسیژن) به شعلهها نرسد و آتش خفه شود. دویدن فقط باعث میشود هوا بیشتر به شعلهها بخورد و آتش بزرگتر شود. همچنین میتوان از یک پتو، کت ضخیم یا فرش برای پوشاندن شخص و خفه کردن آتش استفاده کرد .
پاسخ: بله، بیشتر آتشسوزیها قابل پیشگیری هستند. راهکارهای ساده اما بسیار مؤثر شامل این موارد است: نکشیدنِ زیاد از حد پریزهای برق، دور کردن مواد قابل اشتعال (مانند پرده) از اجاق گاز و بخاری، خاموش کردن کامل شمعها و هیترهای برقی قبل از ترک اتاق و دقت در استفاده از وسایل حرارتی در پروژههای علمی. این کارها در واقع اجزای مثلث آتش (مخصوصاً حرارت و سوخت) را از هم جدا میکنند .
پاورقی
[1]مثلث آتش (Fire Triangle): مدلی که سه عامل ضروری برای ایجاد و ادامه آتش را نشان میدهد: سوخت (Fuel)، حرارت (Heat) و اکسیژن (Oxygen).
[2]خفه کردن آتش (Smothering): روشی برای خاموش کردن آتش با قطع کردن یا محدود کردن دسترسی آن به اکسیژن هوا.
[3]کلاسهای حریق (Fire Classes): دستهبندی انواع آتش بر اساس مادهای که در حال سوختن است (مانند جامدات، مایعات، گازها، تجهیزات برقی) که تعیینکننده روش و وسیله مناسب برای اطفاء است.
[4]CO₂ (کربن دیاکسید یا دیاکسید کربن): یک گاز سنگین و غیرقابل اشتعال که در برخی کپسولهای آتشنشانی استفاده میشود و با جایگزین شدن با هوای اطراف آتش، اکسیژن را از آن میگیرد.
