خوناب1: قسمت مایع و پرکار خون
خوناب دقیقاً چیست و چگونه آن را میبینیم؟
اگر یک لولهی آزمایش را از خون پر کنیم و آن را بهمدت چند ساعت بهصورت عمودی و بیحرکت قرار دهیم، یک اتفاق جالب میافتد. یاختههای خونی سنگینتر، بهتدریج در ته لوله تهنشین میشوند و یک مایع شفاف و زرد کمرنگ در بالای آن جمع میشود. این مایع همان خوناب است. به زبان ساده، اگر خون را یک "سوپ غلیظ" در نظر بگیریم، یاختههای خونی (گلبولهای قرمز3، سفید4 و پلاکتها5) مواد جامد این سوپ و خوناب، آبگوشت یا مایع پایهی آن است. حدود 55 درصد از حجم کل خون را خوناب تشکیل میدهد.
| بخش خون | درصد حجم کل خون | اجزای اصلی | وظیفه کلی |
|---|---|---|---|
| خوناب (بخش مایع) | ~55% | آب، پروتئینها، مواد معدنی، هورمونها، مواد غذایی، مواد زائد | حملونقل، تنظیم دما و محافظت |
| یاختهها (بخش جامد) | ~45% | گلبول قرمز، گلبول سفید، پلاکت | تنفس، ایمنی و انعقاد خون |
مواد مهم موجود در خوناب چه هستند؟
خوناب فقط آب ساده نیست! این مایع یک محلول بسیار پیچیده و مغذی است که مواد مختلفی در آن حل شدهاند. میتوانیم مواد موجود در خوناب را در چند گروه اصلی طبقهبندی کنیم:
۱. آب: مهمترین جزء خوناب است. حدود 90 درصد خوناب را آب تشکیل میدهد. آب بهعنوان "حامل جهانی" عمل میکند و همهی مواد دیگر سوار بر آن در رگهای ما جابهجا میشوند.
۲. پروتئینها: اینها مولکولهای درشتی هستند که هر کدام وظیفهی خاصی دارند. مهمترین پروتئینهای خوناب عبارتند از:
- آلبومین6: مانند یک کامیون حملونقل، بسیاری از مواد را در خون جابهجا میکند. همچنین مانند یک اسفنج، آب را در داخل رگها نگه میدارد تا از نشت آن به بیرون جلوگیری کند.
- گلوبولینها7: معروفترین آنها پادتنها8 هستند که مثل سربازهای بدن در برابر میکروبها از ما دفاع میکنند.
- فیبرینوژن9: این پروتئین برای لخته شدن خون ضروری است. وقتی دستمان میبُرد، فیبرینوژن فعال شده و مانند تارهای چسبنده به یکدیگر میچسبند و شبکهای ایجاد میکنند که پلاکتها و گلبولهای قرمز را به دام میاندازد و لخته را تشکیل میدهد.
۳. مواد محلول دیگر: مجموعهای از مواد ضروری که در آب خوناب حل شدهاند: مواد غذایی مانند گلوکز (قند)، اسیدهای آمینه و چربیها. مواد معدنی مانند سدیم، پتاسیم و کلسیم. گازها مانند اکسیژن و دیاکسید کربن. مواد زائد مانند اوره که باید از کلیه دفع شوند. هورمونها10 که مانند پیامرسانهای شیمیایی در بدن عمل میکنند.
خوناب در زندگی ما: از تغذیه تا درمان
شاید فکر کنید خوناب فقط موضوعی کتابی است، اما کاربردهای عملی آن را میتوان در اطرافمان دید:
مثال ۱: تغذیه سلولها وقتی یک سیب میخوریم، قند (گلوکز) آن در روده جذب و وارد خوناب میشود. خوناب این قند را سوار بر خود کرده و از طریق رگها به عضلات، مغز و همهی سلولهای بدن میرساند تا به عنوان سوخت استفاده شود. در واقع، خوناب سیستم تحویل مواد غذایی بدن است.
مثال ۲: دفع مواد زائد سلولهای بدن ما در حین فعالیت، مواد زائدی مانند اوره تولید میکنند. این مواد زائد ابتدا وارد خوناب میشوند. سپس خوناب آنها را به کلیهها میبرد. کلیهها مانند یک تصفیهخانه عمل کرده، مواد زائد را از خوناب جدا و به صورت ادرار دفع میکنند و خوناب تمیز دوباره به چرخه برمیگردد.
مثال ۳: کمک به درمان (پلاسما درمانی) گاهی اوقات پزشکان از خوناب افراد بهبودیافته از یک بیماری (مثل کووید-۱۹) استفاده میکنند. چون خوناب این افراد سرشار از پادتن ضد آن بیماری است. تزریق این خوناب غنیشده به بیماران جدید، میتواند به سیستم ایمنی آنها در مبارزه با بیماری کمک کند. این روش یک استفادهی عملی مستقیم از خوناب است.
مثال ۴: تنظیم دما وقتی ورزش میکنید و بدنتان گرم میشود، خوناب با جریان خود، گرمای اضافی را از عضلات و اندامهای داخلی به سطح پوست میآورد. سپس با تعریق، این گرما از بدن دفع میشود. بدون این جریان خنککننده، دمای بدن به سرعت بالا میرفت.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
خیر، این دو با هم تفاوت دارند. خوناب مایعی است که همه پروتئینها از جمله فیبرینوژن را دارد. اما اگر خوناب را لخته کنیم یا فیبرینوژن آن را جدا کنیم، مایع باقیمانده را سرم خون مینامند. پس سرم خون، در واقع خوناب بدون فیبرینوژن است. در بسیاری از آزمایشهای پزشکی از سرم استفاده میشود.
اگر به اندازهی کافی آب ننوشیم (مثلاً در یک روز گرم تابستان)، حجم آب در خوناب کاهش مییابد. در نتیجه خوناب غلیظتر و چسبناکتر میشود. این کار قلب را برای پمپاژ خون تحت فشار قرار میدهد و میتواند خطرناک باشد. به همین دلیل همیشه بر نوشیدن آب کافی تاکید میشود تا غلظت و حجم خوناب در حد مطلوب باقی بماند.
معمولاً بله. رنگ زرد آن به دلیل وجود رنگدانههایی مثل بیلیروبین12 است. اما این رنگ میتواند تغییر کند. برای مثال، اگر شخصی کمآب باشد، خوناب غلیظتر و رنگ آن زرد تیرهتر میشود. پس از خوردن مقدار زیادی هویج (به دلیل بتاکاروتن) ممکن است رنگ آن کمی به نارنجی بزند. این تغییرات گاهی به پزشکان در تشخیص بیماریها کمک میکند.
خوناب، بخش مایع و بهظاهر سادهی خون است که در واقع یک قهرمان خاموش برای سلامتی ما محسوب میشود. این مایع زرد کمرنگ، نهتنها بهعنوان حامل، مواد غذایی، اکسیژن، هورمونها و مواد زائد را در بدن جابهجا میکند، بلکه در تنظیم دمای بدن، دفاع در برابر میکروبها (از طریق پادتنها) و توقف خونریزی (با کمک فیبرینوژن) نیز نقش اساسی دارد. درک عملکرد خوناب به ما نشان میدهد که چقدر نوشیدن آب کافی و تغذیه مناسب برای حفظ تعادل این مایع حیاتی اهمیت دارد.
پاورقی
1 Plasma - بخش مایع خون.
2 Cells - واحدهای سازنده زنده بدن.
3 Red Blood Cell (RBC) یا Erythrocyte - مسئول حمل اکسیژن.
4 White Blood Cell (WBC) یا Leukocyte - مسئول دفاع ایمنی.
5 Platelet یا Thrombocyte - مسئول انعقاد خون.
6 Albumin - پروتئین اصلی خوناب که فشار آن را حفظ میکند.
7 Globulins - دستهای از پروتئینها شامل پادتنها.
8 Antibodies - پروتئینهای سیستم ایمنی برای شناسایی عوامل بیگانه.
9 Fibrinogen - پروتئینی که برای تشکیل لخته خون ضروری است.
10 Hormones - پیامرسانهای شیمیایی بدن.
11 Serum - بخش مایع خون پس از انعقاد (خوناب منهای فیبرینوژن).
12 Bilirubin - رنگدانه زرد ناشی از تجزیه گلبول قرمز.
