انقراض: ناپدید شدن کامل یک گونه از طبیعت
انقراض دقیقاً یعنی چه؟
وقتی میگوییم یک گونه جانوری یا گیاهی منقرض شده، یعنی دیگر حتی یک عدد از آن موجود زنده در سراسر دنیا وجود ندارد و برای همیشه از چرخه زندگی محو شده است. به بیانی ساده، انقراض وقتی رخ میدهد که آخرین عضو آن گونه میمیرد و دیگر نمیتواند تولیدمثل کند و نسل جدیدی به وجود آورد.
انقراض دو نوع اصلی دارد: انقراض طبیعی که به آرامی و در طول میلیونها سال به دلایل طبیعی رخ میدهد و انقراض بزرگ که یک فاجعه گسترده (مانند برخورد یک شهابسنگ غولآسا) باعث نابودی ناگهانی تعداد بسیار زیادی از گونهها میشود. دانشمندان معتقدند زمین تاکنون پنج انقراض بزرگ را تجربه کرده و اکنون در آستانه ششمین انقراض بزرگ قرار دارد که این بار عامل اصلی آن، فعالیتهای انسانی است.
چرا گونهها منقرض میشوند؟ (دلایل اصلی)
از بین رفتن یک گونه میتواند علل مختلفی داشته باشد، اما امروزه نقش انسان در تسریع این روند غیرقابل انکار است. در جدول زیر مهمترین دلایل انقراض در دنیای امروز را با هم مرور میکنیم:
| علت | شرح | مثال عینی |
|---|---|---|
| تخریب زیستگاه | جنگلزدایی، ساختوساز، تبدیل زمینهای طبیعی به زمین کشاورزی یا شهر که خانه و محل زندگی حیوانات و گیاهان را از بین میبرد. | پرنده «درختنشین رازآلود»[Cryptic Treehunter]² در برزیل، بلافاصله پس از کشف، به دلیل نابودی جنگلهایش منقرض شد. |
| شکار و صید بیرویه | کشتن حیوانات برای پوست، شاخ، گوشت یا فروش به عنوان حیوان خانگی، با سرعتی بیش از نرخ تولیدمثل طبیعی آنها. | فیلها برای عاج، کرگدنها برای شاخ و کوسهها برای بالههاشان در معرض خطر شدید هستند. |
| تغییرات اقلیمی | گرمایش زمین، بالا آمدن سطح دریاها و تغییر الگوی بارش، زیستگاهها را دگرگون میکند. | موش «برمبل کای ملومیز»[Bramble Cay melomys]³ اولین پستانداری بود که انقراض آن مستقیماً به تغییرات اقلیمی نسبت داده شد. |
| گونههای مهاجم | ورود تصادفی یا عمدی یک گونه غیربومی که با گونههای محلی برای غذا و فضا رقابت میکند یا آنها را شکار میکند. | قارچ بیماریزای «کایترید»[Chytrid fungus]⁴ مسئول انقراض چندین گونه قورباغه در سراسر جهان است. |
وضعیت هشدار: گونههای در خطر اطراف ما
طبق گزارشهای معتبر بینالمللی مانند «فهرست سرخ» اتحادیه بینالمللی حفاظت از طبیعت[IUCN]⁵، وضعیت بسیاری از گونهها نگرانکننده است. برای درک بهتر این وضعیت، به چند نمونه مشهور نگاه میکنیم:
کرگدن جاوهای: احتمالاً نادرترین کرگدن دنیا که تنها 46 تا 66 عدد از آن در یک پارک ملی در اندونزی باقی مانده است. شکار برای شاخ این حیوان، بزرگترین تهدید برای آن است.
پلنگ آمور (سیبری): یکی از نادرترین گربهسانان بزرگ جهان که تعداد آن در طبیعت کمتر از 70 عدد برآورد میشود. از بین رفتن جنگلها و شکار برای پوست زیبای آن، جمعیت این گربه باشکوه را به لبه پرتگاه کشانده است.
نهنگ غولپیکر آبی: بزرگترین جانور کره زمین که زمانی نزدیک به انقراض بود. شکار بیرویه برای روغن و گوشتش در قرن بیستم، جمعیت آن را به شدت کاهش داد. خوشبختانه با ممنوعیت جهانی شکار نهنگ، جمعیت آن به آرامی در حال بهبود است و یک نمونه موفق از حفاظت جهانی محسوب میشود.
در ایران نیز گونههای ارزشمندی مانند یوزپلنگ آسیایی، گوزن زرد ایرانی و گیاه لاله واژگون در خطر انقراض قرار دارند و نیازمند توجه و حفاظت جدی هستند.
آیا میتوان جلوی انقراض را گرفت؟ (راهحلها)
بله! اگرچه وضعیت جدی است، اما نمونههای امیدبخشی وجود دارد که نشان میدهد با تلاش و آگاهی میتوان گونهها را نجات داد. موفقیت در نجات شاهین بحری[Peregrine Falcon]⁶ از آفتکشها و بازگشت نهنگ آبی از پرتگاه انقراض، گواه این موضوع است. راهحلها در سطوح مختلفی عمل میکنند:
۱. حفاظت از زیستگاهها: ایجاد پارکهای ملی و مناطق حفاظتشده، مطمئنترین راه برای حفظ خانه حیوانات و گیاهان است. این مناطق مانند قلعهای امن هستند که فعالیتهای مخرب انسان در آن کنترل میشود.
۲. قانونگذاری و ممنوعیت شکار: قوانین سختگیرانه علیه شکار غیرقانونی و تجارت گونههای در خطر (مانند پیمان بینالمللی سیآیتیاس[CITES]⁷) میتواند فشار بر جمعیتهای آسیبپذیر را کاهش دهد.
۳. تکثیر در اسارت و احیای جمعیت: نگهداری و تولیدمثل گونههای در معرض خطر در محیطهای امن مانند باغهای وحش یا مراکز تحقیقاتی، و سپس رهاسازی تدریجی آنها در طبیعت، یکی از روشهای مؤثر است.
۴. نقش ما به عنوان افراد جامعه: اقدامات هر فرد نیز مهم است: کاهش مصرف پلاستیک و زباله، حمایت از محصولات دوستدار محیط زیست، آگاهیبخشی به دیگران و بازدید مسئولانه از طبیعت (به هم نزدن آرامش حیوانات و آلوده نکردن محیط) قدمهای کوچک اما تأثیرگذار بزرگی هستند.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: بله، انقراض در مقیاس بسیار کوچک و در طول زمانهای زمینشناسی بسیار طولانی، بخشی طبیعی از چرخه زندگی است. اما مشکل، سرعت و مقیاس کنونی انقراض است. دانشمندان تخمین میزنند نرخ انقراض امروز بین 100 تا 1000 برابر سریعتر از نرخ طبیعی است. این سرعت بیسابقه، که عامل اصلی آن انسان است، اکوسیستمها را به هم میریزد و تعادل طبیعت را برهم میزند.
پاسخ: همه موجودات زنده، از کوچکترین حشره تا بزرگترین درخت، در یک شبکه به هم پیوسته به نام اکوسیستم زندگی میکنند. حذف هر قطعه از این پازل، روی بقیه قطعات تأثیر میگذارد. برای مثال، از بین رفتن زنبورها که گردهافشانهای مهمی هستند، میتواند تولید بسیاری از میوهها و سبزیجات را به شدت کاهش دهد. یا نابودی جنگلها که ریههای زمین و تنظیمکننده آب و هوا هستند، مستقیم روی اقلیم کل کره زمین اثر میگذارد. حفظ تنوع زیستی برای سلامت کره زمین و تأمین غذا، آب و هوای پاک برای خود ما ضروری است.
پاورقی
¹ فرگشت (Evolution): فرآیند تدریجی تغییر در ویژگیهای ارثی موجودات زنده در طول نسلهای متمادی.
² Cryptic Treehunter: یک گونه پرنده که در برزیل کشف شد و به سرعت منقرض گردید.
³ Bramble Cay melomys: یک جونده کوچک که ساکن جزیرهای در استرالیا بود و اولین پستاندار شناختهشده ای است که انقراض آن به تغییرات آبوهوایی ناشی از فعالیت انسان نسبت داده میشود.
⁴ Chytrid fungus: یک قارچ بیماریزای کشنده که جمعیت دوزیستان (قورباغهها و سمندرها) را در سراسر جهان به شدت کاهش داده است.
⁵ IUCN: مخفف International Union for Conservation of Nature (اتحادیه بینالمللی حفاظت از طبیعت)، نهادی بینالمللی که وضعیت حفاظتی گونهها را رصد و در «فهرست سرخ» خود منتشر میکند.
⁶ Peregrine Falcon: شاهین بحری، سریعترین جانور جهان.
⁷ CITES: مخفف Convention on International Trade in Endangered Species (پیمان تجارت بینالمللی گونههای در خطر انقراض)، که تجارت گونههای در معرض خطر را تنظیم میکند.
