گونههای بیگانه: میهمانان ناخواندهٔ طبیعت
گونه بیگانه چیست؟ یک طبقهبندی ساده
برای درک بهتر، میتوانیم گونههای مختلف را بر اساس زادگاه و اثراتشان طبقهبندی کنیم. همه گونههای بیگانه خطرناک نیستند، اما برخی میتوانند تبدیل به تهدیدی جدی شوند.
| نوع گونه | تعریف | وضعیت و مثال |
|---|---|---|
| گونهی بومی | جاندارانی که بهطور طبیعی در یک منطقه خاص زندگی میکنند و تکامل یافتهاند. | طبیعی مانند ببر مازندران (متأسفانه منقرض شده) یا درخت بلوط زاگرس. |
| گونهی بیگانه | جاندارانی که توسط انسان یا بهطور تصادفی به منطقهای خارج از محدوده طبیعیشان وارد شدهاند. | خنثی یا خطرناک مانند ماهی تیلاپیای نیل در آبهای ایران یا گیاه کنجد شببو در باغها. |
| گونهی بیگانه تهاجمی | گونههای بیگانهای که به سرعت گسترش یافته و به محیط، اقتصاد یا سلامت انسان آسیب میرسانند. | تهدید جدی مانند سن آفتدهان که به مزارع گندم حمله میکند یا علف هرز کهور آمریکایی در جنوب ایران. |
همانطور که در جدول دیدید، مشکل اصلی از گونههای بیگانه تهاجمی ناشی میشود. این گونهها مانند یک تیم فوتبال هستند که بازیکنانش قبلاً با هم تمرین نکردهاند و قوانین بازی را رعایت نمیکنند و همه چیز را بههم میریزند.
چگونه گونههای بیگانه وارد میشوند؟ دلایل ورود
این گونهها از راههای مختلفی وارد سرزمین جدید میشوند. بیایید به مهمترین آنها نگاهی بیندازیم:
- تجارت و کشتیرانی: بسیاری از گونهها در آبهای توازن۳ کشتیها (آبی که برای تعادل کشتی حمل میشود) و یا همراه چوب و محصولات کشاورزی جابجا میشوند.
- خرید و فروش حیوانات خانگی و گیاهان زینتی: گاهی افراد حیوان یا گیاهی جالب را از کشوری دیگر میخرند و بعد آن را در طبیعت رها میکنند. مانند رها کردن لاکپشت گوشقرمز در تالابهای ایران.
- کشاورزی و آبزیپروری: برای افزایش تولید، گونههای جدیدی معرفی میشوند که ممکن است از کنترل خارج شوند. مثلاً ماهی تیلاپیا برای پرورش وارد ایران شد، اما به رودخانهها و تالابها راه یافت و با رقابت بر سر غذا، ماهیان بومی را تهدید میکند.
- سفرهای بینالمللی: حشرات و علفهای هرز میتوانند همراه با بار مسافران یا روی لباس و کفش آنها سفر کنند.
از باغ خانهتان تا مزرعه: مثالهای عینی از ایران
برای درک بهتر موضوع، بیایید به چند نمونه مشهور و نزدیک به زندگی خودمان در ایران نگاه کنیم:
مثال ۱: کهور آمریکایی این درخت برای مقابله با بیابانزایی و ایجاد سایه در جنوب ایران کاشته شد. اما ریشههای بسیار قوی آن، همه آب زمین را میمکند و اجازه رشد به هیچ گیاه دیگری نمیدهد. مثل یک دانشآموز پرزور که همه خوراکیهای زنگ تفریح را به تنهایی برمیدارد!
مثال ۲: سن آفتدهان گندم این حشره که از آمریکا وارد شده، یکی از مخربترین آفات گندم و جو در ایران است. با مکیدن شیره گیاه، خسارت زیادی به کشاورزان وارد میکند و هزینههای سمپاشی و کنترل را بسیار افزایش میدهد.
مثال ۳: ماهی گامبوزیا این ماهی کوچک برای مبارزه با لارو پشه مالاریا وارد آببندانهای شمال ایران شد. اما او نه تنها پشهها، بلکه تخم و بچه ماهیهای بومی ارزشمندی مثل کپور و اردکماهی را نیز خورد و جمعیت آنها را کاهش داد.
ما چه کار میتوانیم بکنیم؟ راههای کنترل و پیشگیری
مقابله با گونههای بیگانه تهاجمی نیازمند یک تلاش جمعی است. راهکارها معمولاً در قالب مدیریت تلفیقی اجرا میشوند:
- پیشگیری (مهمترین راه): جلوگیری از ورود، ارزانتر و آسانتر از مبارزه بعدی است. قوانین قرنطیهای برای گیاهان و حیوانات در مرزها برای همین موضوع است.
- شناسایی و پایش سریع: اگر گونه بیگانه جدیدی دیدیم، باید سریع آن را به مراکز محیطزیست یا جهاد کشاورزی گزارش دهیم.
- کنترل مکانیکی: مانند کندن، چیدن یا تلهگذاری. مثلاً جمعآوری دستی علف هرز مهاجم.
- کنترل بیولوژیک: یعنی استفاده از دشمن طبیعی خود آن گونه برای کنترل آن. مانند رهاسازی یک حشره خاص که فقط از گیاه مهاجم تغذیه میکند.
- آموزش و فرهنگسازی: مهمترین نقش را ما مردم داریم. هیچگاه حیوان خانگی یا گیاه زینتی را در طبیعت رها نکنیم. پیش از خرید گونههای جدید برای باغ یا آکواریوم، از بومی یا بیگانه بودن آن مطمئن شویم.
سؤالات متداول و اشتباهات رایج
پاورقی
1گونه بیگانه (Alien Species): به آنها گونه غیربومی (Non-native Species) یا گونه وارداتی (Introduced Species) نیز گفته میشود.
2تنوع زیستی (Biodiversity): به گوناگونی حیات اشاره دارد که شامل تمام گونههای گیاهی، جانوری و میکروارگانیسمها و اکوسیستمهایی که به آن تعلق دارند، میشود.
3آب توازن (Ballast Water): آبی که کشتیها برای حفظ تعادل و پایداری در مخازن خود حمل میکنند و معمولاً در بندر مقصد تخلیه میشود. این آب حاوی هزاران گونه آبزی کوچک است.
