انگلی: نوعی همزیستی که انگل سود می‌برد و میزبان زیان می‌بیند.

انگل: رابطه‌ای که یک طرف برنده و دیگری بازنده است

همزیستی چیست و انگل کجای آن قرار می‌گیرد؟

وقتی دو گونه مختلف جاندار برای مدت طولانی در کنار هم و در ارتباط نزدیک زندگی می‌کنند، به آن همزیستی¹ می‌گویند. اما نتیجه این زندگی مشترک برای طرفین می‌تواند بسیار متفاوت باشد. زیست‌شناسان بر اساس سود و زیان این رابطه، آن را به چند دسته اصلی تقسیم‌بندی می‌کنند.

همان‌طور که در جدول می‌بینید، رابطه انگلی یک رابطه نابرابر و اجباری است، به این معنی که انگل برای ادامه زندگی معمولاً به میزبان وابسته است. این رابطه می‌تواند به صورت موقت (مثل پشه) یا دائم (مثل بسیاری از کرم‌های روده) باشد.

انگل‌ها چگونه زندگی و تغذیه می‌کنند؟

انگل‌ها برای گرفتن منابع مورد نیاز خود از میزبان، راه‌های مختلفی دارند. این راه‌ها بستگی به محلی دارد که انگل در بدن میزبان زندگی می‌کند.

یک مثال جالب و قابل مشاهده، کنه واروا² است که مهم‌ترین انگل زنبور عسل به شمار می‌رود. کنه ماده روی بدن لاروها یا زنبورهای بالغ می‌چسبد و از مایع بدن آن‌ها (همولنف) تغذیه می‌کند. این کار باعث ضعف، کاهش وزن و گاهی مرگ زنبور می‌شود. یک کنه ماده می‌تواند طی دو ساعت تغذیه، وزن خود را تا یک‌سوم افزایش دهد که این مقدار برای زنبور کوچک، ضرر قابل توجهی است.

فرمول ساده‌ای برای نشان دادن رابطه انگلی وجود دارد. اگر سود (نفع) را با علامت $ + $ و زیان را با $ - $ نشان دهیم، رابطه انگلی این‌گونه تعریف می‌شود:

$ انگل\;(+) \;\;\; و \;\;\; میزبان\;(-) $

این در حالی است که در رابطه همیاری، نتیجه برای هر دو طرف $ (+) $ و در همسفرگی به صورت $ (+) $ و $ (0) $ (بی‌تفاوت) است.

از حیات وحش تا حیاط خانه: نمونه‌هایی از زندگی انگلی

برای درک بهتر، بیایید نگاهی به چند نمونه از این رابطه در محیط‌های مختلف بیندازیم:

• پرنده فریبکار (کوکو): این پرنده یک انگل اجتماعی است. به جای اینکه خودش لانه بسازد و تخم بگذارد، تخم‌هایش را مخفیانه در لانه پرندگان دیگر می‌گذارد. جوجه کوکو زودتر از جوجه‌های میزبان سر از تخم درمی‌آورد و حتی ممکن است تخم‌های اصلی را از لانه بیرون بیندازد! پرنده میزبان، که متوجه فریب نشده، با زحمت تمام جوجه بزرگ و حریص کوکو را بزرگ می‌کند.
• کرم کدو در روده: این کرم‌های پهن می‌توانند در روده انسان یا حیواناتی مانند گاو زندگی کنند. سر کرم به دیواره روده می‌چسبد و بقیه بدن، که از قطعات زیادی تشکیل شده، مواد غذایی هضم‌شده میزبان را جذب می‌کند. میزبان در این میان، مواد غذایی خود را از دست داده و ممکن است دچار کم‌خونی، دل‌درد و ضعف شود.
• کنه روی سگ یا گربه: این یک مثال کاملاً ملموس و نزدیک است. کنه‌ها با فرو کردن دهان خود به پوست حیوان، از خون آن تغذیه می‌کنند. علاوه بر ایجاد خارش و التهاب، می‌توانند بیماری‌های خطرناکی را نیز انتقال دهند.

حتی برخی روابط در نگاه اول مفید به نظر می‌رسند، اما در باطن جنبه انگلی دارند. مثلاً پرنده‌ای به نام اکسپکر (اکس‌پکر) که روی بدن گاومیش یا کرگدن در آفریقا می‌نشیند و حشرات موذی را می‌خورد، در واقع یک رابطه همیاری دارد. اما گاهی مشاهده شده که همین پرنده برای خوردن خون، زخم‌های روی بدن حیوان را باز می‌کند و از بهبود آن جلوگیری می‌نماید که در این حالت، رابطه به سمت انگلی شدن پیش می‌رود.

آیا انسان هم درگیر رابطه انگلی می‌شود؟

پاسخ مثبت است. انسان می‌تواند میزبان انواع مختلفی از انگل‌ها باشد. برخی از این انگل‌ها مانند شپش سر یا کک انگل‌های بیرونی هستند. برخی دیگر، انگل‌های درونی خطرناک‌تری هستند که از طریق آب یا غذای آلوده وارد بدن می‌شوند.

برای مثال، بیماری مالاریا که توسط نوعی انگل تک‌سلولی به نام پلاسمودیوم ایجاد می‌شود، از طریق نیش پشه آنوفل به انسان منتقل می‌گردد. این انگل در گلبول‌های قرمز خون انسان تکثیر می‌شود و آن‌ها را از بین می‌برد و باعث تب‌های متناوب شدید و حتی مرگ می‌شود. سازمان جهانی بهداشت، مالاریا را یکی از مهم‌ترین بیماری‌های انگلی جهان می‌داند.

اما نکته جالب اینجاست که بدن ما پر از میلیاردها باکتری است که اکثر آن‌ها نه تنها مضر نیستند، بلکه برای گوارش و سلامتی ما ضروری‌اند. این یک رابطه همیاری متقابل است. با این حال، اگر تعادل این جامعه باکتریایی به هم بخورد (مثلاً با مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک)، برخی از آن‌ها ممکن است فرصت طلب شده و باعث بیماری شوند.

پرسش‌های رایج درباره انگل و زندگی انگلی

پاورقی

¹همزیستی (Symbiosis): به رابطه نزدیک و بلندمدت بین دو گونه مختلف زیستی گفته می‌شود.
²کنه واروا (Varroa mite): نام علمی Varroa destructor. یک انگل خارجی خطرناک برای زنبورهای عسل که از مایع بدن آن‌ها تغذیه می‌کند و می‌تواند باعث نابودی کل کندو شود.
³همیاری متقابل (Mutualism): نوعی همزیستی که هر دو طرف از رابطه سود می‌برند.
⁴همسفرگی (Commensalism): نوعی همزیستی که یک طرف سود می‌برد و طرف دیگر نه سود می‌بیند و نه زیان.
⁵پلاسمودیوم (Plasmodium): نام سرده‌ای از انگل‌های تک‌سلولی که عامل بیماری مالاریا هستند و توسط پشه منتقل می‌شوند.