همزیستی: زندگی مشترک شگفتانگیز در طبیعت
همزیستی چیست و چه الگوهایی دارد؟
در جهان زنده، موجودات همیشه به صورت جدا و مستقل زندگی نمیکنند. گاهی دو گونهٔ کاملاً متفاوت، برای مدت طولانی چنان به هم گره میخورند که زندگی یکی بدون دیگری بسیار سخت یا حتی غیرممکن میشود. به این رابطهٔ نزدیک و پایدار همزیستی[1] میگویند. دانشمندان این روابط را بر اساس سود و زیان هر طرف، به سه گروه اصلی تقسیمبندی کردهاند که درک آن برای دانشآموزان پایهٔ نهم بسیار آسان است.
| نوع رابطه | تأثیر بر گونه A | تأثیر بر گونه B | مثال ساده و ملموس |
|---|---|---|---|
|
همسفرگی[2]
یک طرف بیتفاوت
|
سود میبرد (+) | هیچ تأثیری ندارد (0) | گیاهی که به یک درخت بلند میچسبد تا نور بیشتری بگیرد. |
|
انگلیگری[3]
یک طرف آسیب میبیند
|
سود میبرد (+) | آسیب میبیند (-) | کک روی بدن سگ، یا شتههایی که از شیرهٔ گیاهان تغذیه میکنند. |
|
همیاری[4]
هر دو سود میبرند
|
سود میبرد (+) | سود میبرد (+) | زنبور عسل و گل؛ زنبور غذا میگیرد و گل گردهافشانی میشود. |
همانطور که در جدول بالا میبینید، نتیجهٔ رابطه برای دو طرف میتواند متفاوت باشد. گاهی یکی سود میبرد و دیگری نه، گاهی یکی آسیب میبیند و گاهی نیز هر دو از این معاملهٔ زیستی سود میبرند. این روابط تصادفی نیستند، بلکه در طول میلیونها سال تکامل[5] شکل گرفتهاند.
همیاری: یک بازی دو سر برد در طبیعت
در میان انواع همزیستی، همیاری جالبترین و مثبتترین حالت است. در این رابطه، هر دو موجود زنده از زندگی در کنار هم سود میبرند. این سود میتواند به شکل گرفتن غذا، محافظت در برابر خطر یا کمک به تولیدمثل باشد. همیاری یک عامل مهم برای موفقیت و بقای بسیاری از گونهها در طبیعت است .
یک نمونهٔ شگفتانگیز دیگر، رابطهٔ بین گاوهای اهلی و مرغهای ماهیخوار است. این پرندگان اغلب روی پشت گاوها مینشینند و ککها و حشرات موذی روی پوست گاو را میخورند. در اینجا گاو از شر حشرات آزاردهنده راحت میشود و مرغها نیز یک منبع غذایی آسان و مغذی به دست میآورند.
همزیستی در بدن خود ما و محیط اطراف
شاید باور نکنید، اما نمونههای مهمی از همزیستی در داخل و روی بدن خود ما انسانها و در محیط نزدیکمان وجود دارد. درک این مثالهای ملموس، موضوع را برای شما بسیار جذابتر میکند.
۱. باکتریهای روده: دستگاه گوارش شما، مخصوصاً رودهها، میزبان میلیاردها باکتری مفید است. این باکتریها به شما کمک میکنند غذاها را بهتر هضم کنید، برخی ویتامینهای لازم را تولید کنند و حتی از رشد باکتریهای بیماریزا جلوگیری کنند. در عوض، شما با تأمین غذا و محیط گرم و امن روده، زندگی آنها را ممکن میسازید. این یک همیاری حیاتی است.
۲. گلسنگها: گلسنگهایی که روی سنگها یا تنهٔ درختان در پارک یا کوهستان دیدهاید، در واقع یک موجود مرکب هستند! آنها از همزیستی یک قارچ و یک جلبک به وجود آمدهاند. جلبک با انجام فتوسنتز، غذا تولید میکند و قارچ با شبکهای که میسازد، آب و مواد معدنی را جذب کرده و از جلبک محافظت میکند. این همکاری چنان موفق است که گلسنگها میتوانند در سختترین محیطها مانند صخرههای قطب شمال هم زنده بمانند.
۳. گیاهان و قارچهای خاک: ریشهٔ بیشتر گیاهانی که میبینید (مثل درختان جنگل یا گلدان خانه) با شبکههای نازک قارچی در خاک در ارتباط است. قارچ به جذب آب و مواد معدنی از خاک برای گیاه کمک میکند و در عوض، گیاه بخشی از قندهایی که در فتوسنتز ساخته را به قارچ میدهد. این رابطهٔ زیرزمینی و پنهان، پایهٔ سلامت بسیاری از جنگلها و مزارع است.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاورقی
۱. همزیستی (Symbiosis): به رابطهٔ نزدیک و طولانیمدت بین دو گونهٔ متفاوت از موجودات زنده گفته میشود.
۲. همسفرگی (Commensalism): نوعی رابطهٔ همزیستی که در آن یکی سود میبرد و دیگری نه سود میبیند و نه زیان.
۳. انگلیگری (Parasitism): نوعی رابطهٔ همزیستی که در آن یک موجود (انگل) به هزینهٔ موجود دیگر (میزبان) زندگی میکند و به آن آسیب میرساند.
۴. همیاری (Mutualism): نوعی رابطهٔ همزیستی که برای هر دو طرف سودمند است.
۵. تکامل (Evolution): فرآیند تغییر تدریجی در ویژگیهای گونههای موجودات زنده در طول نسلهای متمادی.
