غده شیری: کارخانهٔ شیر طبیعی بدن
غده شیری چیست و چگونه ساخته شده است؟
غده شیری یا پستانی[1]، یک اندام تخصصیافته در بدن پستانداران ماده است که کار اصلی آن تولید شیر برای تغذیهٔ نوزاد تازه متولد شده است. در انسانها، این غدهها درون پستانها قرار دارند. نکتهٔ جالب این است که تعداد این غدد در گونههای مختلف جانوری فرق میکند. برای مثال، در انسان معمولاً 2 عدد، در گاو 4 عدد و در خوک ممکن است تا 18 عدد غده شیری وجود داشته باشد. این تفاوت، یک نمونهٔ عالی از سازگاری در طبیعت است که بر اساس نیاز تعداد نوزادان و سبک زندگی هر جانور شکل گرفته است.
هر پستان از 15 تا 20 بخش بزرگتر به نام لوب تشکیل شده که مانند خوشههای انگور در کنار هم چیده شدهاند. هر لوب خود از بخشهای کوچک و کوچکتری درست شده است:
| بخش غده | توضیح و نقش | مثال مشابه |
|---|---|---|
| لوب (بخش بزرگ) | مجموعهای از غدد شیری که مانند یک کارخانهٔ بزرگ عمل میکنند. | یک کارخانه که چندین خط تولید دارد. |
| لوبول (واحد اصلی) | بخش کوچک و کیسهای شکل درون هر لوب. واحد اصلی تولید شیر است. هزاران عدد از این لوبولها در هر پستان وجود دارد. | خط تولید داخل کارخانه که محصول نهایی را میسازد. |
| مجرای شیر | لولههای باریکی که شیر تولیدشده در لوبولها را جمعآوری کرده و به نوک پستان میرسانند. | لولههای انتقال محصول نهایی به انبار یا محل توزیع. |
فرمانده تولید شیر: هورمون پرولاکتین
همهٔ این عملیات پیچیده تحت فرمان یک سیستم هورمونی دقیق قرار دارد. ستاد فرماندهی این سیستم، غدهٔ کوچکی در مغز به نام هیپوفیز است که هورمونی حیاتی به نام پرولاکتین[2] ترشح میکند. به همین دلیل است که پرولاکتین را اغلب "هورمون شیر" مینامند.
سطح این هورمون در بدن معمولاً پایین است، اما در دوران بارداری و به ویژه پس از زایمان به طور چشمگیری افزایش مییابد. این افزایش، یک سیگنال شیمیایی قوی به لوبولهای غده شیری میفرستد و به آنها میگوید: "اکنون زمان تولید شیر است". پرولاکتین نه تنها تولید شیر را راهاندازی میکند، بلکه در رشد و تکامل کامل غده شیری در دوران بارداری نیز نقش اساسی دارد.
وقتی شیر در مسیر خود گیر میکند: گالاکتوسل
گاهی اوقات ممکن است در سیستم انتقال شیر اختلالی پیش بیاید. یکی از مشکلات خوشخیم و نسبتاً شایع، به خصوص پس از قطع شیردهی، تشکیل گالاکتوسل[3] یا "تودهٔ شیری" است. این اتفاق زمانی میافتد که مقداری شیر در یکی از مجاری غده شیری باقی بماند، راه خروج آن بسته شود و به تدریج تجمع کند و یک کیست پر از شیر تشکیل دهد.
| ویژگی | توضیح |
|---|---|
| احساس و اندازه | معمولاً به صورت یک تودهٔ بدون درد و متحرک زیر پوست حس میشود. اندازهٔ آن اغلب بین 1 تا 6 سانتیمتر است. |
| خطرناک است؟ | خیر. گالاکتوسل یک تودهٔ خوشخیم است و خطر سرطان را افزایش نمیدهد. |
| روند درمان | در بسیاری از موارد، با بازگشت تعادل هورمونی بدن به حالت عادی، بهتدریج و خودبهخود از بین میرود. اگر نیاز به درمان باشد، پزشک میتواند مایع درون آن را با یک سوزن ظریف تخلیه کند. |
تشکیل گالاکتوسل نشان میدهد که حتی پس از اتمام وظیفهٔ اصلی شیردهی، غده شیری هنوز ممکن است تحت تأثیر تغییرات هورمونی باشد. این موضوع اهمیت تعادل شیمیایی بدن را در سلامت تمام اندامها، حتی پس از یک دورهٔ فعالیت خاص، نشان میدهد.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. گاهی اوقات به دلیل اختلال در ترشح هورمون پرولاکتین، ممکن است فردی که باردار یا شیرده نیست، از پستانهای خود ترشح شیریرنگ داشته باشد. این حالت که گالاکتوره[4] نام دارد، میتواند نشانهٔ یک مشکل زمینهای (مثل مشکل در غدهٔ هیپوفیز یا مصرف برخی داروها) باشد و نیاز به بررسی پزشک دارد.
پاسخ: بله، مردان نیز به صورت اولیه دارای بافت غده شیری هستند، اما این غدهها در آنها به دلیل سطح بسیار پایین هورمونهای زنانه (مانند استروژن) معمولاً رشد نمیکنند و فعال نیستند. در شرایط بسیار نادر و خاص (مثل یک عدم تعادل هورمونی شدید)، ممکن است در مردان نیز ترشح شیر گزارش شود.
پاورقی
[1]غده پستانی (Mammary Gland): نام علمی غده شیری که در تمام پستانداران وجود دارد.
[2]پرولاکتین (Prolactin): هورمونی که از غدهٔ هیپوفیز در مغز ترشح میشود و عامل اصلی تحریک و تنظیم تولید شیر در غده شیری است.
[3]گالاکتوسل (Galactocele): یک کیست یا تودهٔ خوشخیم پر از شیر که معمولاً به دلیل انسداد مجاری شیری پس از دوران شیردهی تشکیل میشود.
[4]گالاکتوره (Galactorrhea): ترشح غیرعادی و خودبهخودی شیر از پستان در زنانی که باردار یا شیرده نیستند و همچنین در مردان یا نوزادان.
