مارهای سمی و غیرسمی: از دندان تا زهر
تفاوت اصلی: دندان معمولی در برابر دندان زهری
همه مارها دندان دارند، اما همه آنها دندان زهری۱ (Fang) ندارند. این، مهمترین نکتهای است که باید به خاطر بسپارید. دندانهای معمولی مارها صلب و محکم هستند و کارشان فقط گرفتن و هدایت طعمه به داخل گلو است. آنها شبیه قلابهای ریز و تیزی هستند که طعمه را در جهت درست قفل میکنند .
اما دندان زهری، یک سلاح تخصصی است. این دندانها یا توخالی هستند (مثل یک سوزن تزریق زیرپوستی) یا روی خود شیار دارند. از طریق این کانال یا شیار، زهر مستقیماً از یک کیسه یا غده در پشت سر مار به بدن طعمه تزریق میشود . به این ترتیب، وجود یا عدم وجود این دندانهای ویژه و کیسه زهر متصل به آنها، خط مرزی بین مار سمی و غیرسمی را تعیین میکند.
انواع مارهای سمی: سلاحهای پیشرفته در دهان
مارهای سمی همگی شبیه هم نیستند. دانشمندان آنها را بر اساس شکل، جایگاه و مکانیسم دندان زهریشان، به گروههای اصلی تقسیم میکنند .
| گروه | ویژگی دندان زهری | مکانیسم تزریق | مثالهای شناخته شده |
|---|---|---|---|
| افعیها (دندان لولایی) | دندانهای توخالی بسیار بلند و متحرک. در حالت عادی تا میخورند و روی سقف دهان قرار میگیرند. | در هنگام حمله به سرعت به جلو میچرخند و مثل سرنگ، زهر را با فشار تزریق میکنند. سپس مار رها میکند و منتظر میماند . | افعی مار زنگی |
| کبرا و مارهای مرجانی (دندان ثابت) | دندانهای توخالی کوتاهتر و ثابت در جلوی دهان. | برای تزریق مؤثر زهر، اغلب باید چند لحظه روی طعمه گاز بگیرند و بچسبند تا زهر وارد شود . | کبرا (کفچه مار) مار مرجانی |
| مارهای نیمهسمی (دندان عقبی) | دندانهای شیاردار (نه توخالی) که در انتهای فک بالا قرار دارند. | زهر ضعیفتر است و برای انتقال آن، مار باید طعمه را به خوبی بجود تا زهر از شیار دندان به زخم برسد . | یلهمار طلحه مار |
همانطور که در جدول میبینید، پیشرفتهترین و خطرناکترین سیستم تزریق، متعلق به گروه افعیهاست. آنها میتوانند دندانهای بلند خود را مثل چاقوی جیبی به سرعت بیرون بیاورند، زهر را با فشار بالا تزریق کنند و سریع عقب بکشند. جالب است بدانید مارها در طول عمرشان چندین بار دندان زهری خود را میاندازند و دندان جدیدی جایگزین میشود تا همیشه این سلاح آماده به کار باشد .
مارهای ایران: کدام سمی و کدام بیآزارند؟
در ایران حدود 70 گونه مار وجود دارد که خوشبختانه بیشتر آنها (40 گونه) غیرسمی و بیضرر هستند. مارهای غیرسمی ایران معمولاً سری گرد یا بیضیشکل، بدنی نرم و کشیده و مردمک چشم گرد دارند. بسیاری از مارهای باغها و مزارع که حشرات و جوندگان موذی را شکار میکنند، در این گروه قرار میگیرند .
اما باید مارهای سمی خطرناک ایران را نیز بشناسیم. از جمله مهمترین آنها میتوان به این موارد اشاره کرد:
• افعیها: مانند افعی شاخدار، افعی جعفری و افعی زنجانی. این مارها معمولاً سر مثلثی شکل، دم کوتاه و مردمک چشم عمودی (مثل چشم گربه) دارند .
• کفچه مار (کبرای ایرانی): این مار سمی خطرناک، هنگام احساس خطر قسمت جلوی بدن خود را بالا میآورد و با پهن کردن دندههای ناحیه گردن، شکل یک "کفچه" یا هود به خود میگیرد تا بزرگتر و ترسناکتر به نظر برسد .
یک قانون کلی و سادهای که طبیعتگردان از آن استفاده میکنند این است: در ایران، تمام مارهای دریایی (خلیج فارس و دریای عمان) سمی هستند، در حالی که مارهای آبی شمال کشور (دریای خزر و تالابها) معمولاً غیرسمیاند .
در مواجهه با مار در طبیعت چه باید کرد؟
تصور کنید با خانواده برای پیکنیک به دامان طبیعت رفتهاید. اگر مار را از دور دیدید، مهمترین کار حفظ آرامش و حفظ فاصله است. مارها موجوداتی ترسو هستند و معمولاً فقط در صورت احساس خطر یا گرفتار شدن حمله میکنند. با سروصدا یا حرکت ناگهانی، آن را نترسانید. به آرامی و بدون ایجاد هیجان، مسیر خود را عوض کنید و از آن دور شوید.
برای پیشگیری، هنگام راه رفتن در علفزارهای بلند یا مناطق سنگی، با یک چوب دستی جلوی پایتان را بررسی کنید. کفش مناسب (ترجیحاً بوت) و شلوار بلند بپوشید، زیرا بیشتر گزیدگیها در ناحیه ساق پا و مچ اتفاق میافتد . هرگز دست خود را بدون بررسی داخل شکاف سنگها، زیر تختهسنگها یا لانههای قدیمی نبرید.
پرسشهای مهم درباره مار و مارگزیدگی
بله. بچه مارهای سمی از بدو تولد دارای دندان زهری و کیسه زهر (هرچند کوچک) هستند و نیش آنها میتواند زهر تزریق کند و آسیبرسان باشد . پس نباید تصور کنیم که مارهای کوچک بیخطرند.
مهمترین کار، انتقال سریع و ایمن فرد به نزدیکترین مرکز درمانی یا بیمارستان است. سعی نکنید مار را بگیرید یا بکشید. فرد مصدوم را آرام کنید، زیورآلات تنگ را از اندام گزیده شده خارج نمایید و آن را بیحرکت نگه دارید. از روشهای قدیمی و خطرناکی مثل برش زدن محل گزش، مکیدن زهر با دهان یا بستن محکم اندام به شدت خودداری کنید، زیرا این کارها باعث آسیب بیشتر میشوند .
خیر. خطرناک بودن یک گزش به عوامل زیادی بستگی دارد: مقدار زهر تزریقشده، نوع زهر، محل گزش روی بدن و سریع بودن درمان. برخی مارهای نیمهسمی فقط علائم موضعی خفیف ایجاد میکنند. حتی گزش یک مار سمی خطرناک نیز اگر زهر کمی تزریق کرده باشد یا فرد به موقع به پادزهر دسترسی پیدا کند، لزوماً کشنده نخواهد بود .
پاورقی
۱دندان زهری (Fang): دندانهای تخصصیشده، توخالی یا شیاردار که به غده زهر متصل هستند و برای تزریق سم استفاده میشوند.
۲کیسه زهر (Venom Gland): غدهای تخصصیشده که در سر مار و پشت چشمها قرار دارد و سم را تولید و ذخیره میکند. این غده از طریق یک مجرا به پایه دندان زهری متصل است .
۳غده دوورنوا (Duvernoy’s Gland): غدهای در برخی مارهای نیمهسمی که مادهای شبیه سم ترشح میکند. عملکرد آن پیشرفته و قدرتمند مانند کیسه زهر مارهای سمی خطرناک نیست .
