مار: خزنده‌ای بدون دست و پا

مار: شگفتی خزنده‌ای بدون دست و پا

مارها چه موجوداتی هستند؟ طبقه‌بندی کلی

مارها گروهی از خزندگان¹ هستند که در راسته‌ی پولک‌داران² قرار می‌گیرند. نزدیکان آن‌ها مارمولک‌ها هستند. اما بزرگ‌ترین تفاوت ظاهری، نداشتن دست و پا، پلک متحرک و گوش خارجی است. بدن آن‌ها از پولک‌هایی پوشیده شده که هم از پوست محافظت می‌کند و هم به حرکت کمک می‌نماید. بیش از 3600 گونه مار در سراسر جهان شناسایی شده‌اند که تنها حدود 15 درصد از آن‌ها سمی و خطرناک برای انسان هستند. برای درک بهتر، می‌توانیم مارها را به دو دسته‌ی کلی تقسیم کنیم:

بدنی طراحی شده برای موفقیت: چگونه بدون پا حرکت می‌کنند؟

نداشتن دست و پا یک ضعف نیست، بلکه یک تکامل⁶ شگفت‌انگیز است! مارها از چهار روش اصلی برای حرکت استفاده می‌کنند که بسته به نوع زمین انتخاب می‌شود:

حرکت موجی جانبی رایج‌ترین روش است. مار با انقباض ماهیچه‌ها، بدن خود را به شکل حرف «S» درمی‌آورد و با فشار آوردن به ناهمواری‌های زمین به جلو می‌رود. مانند قایقی که پارو می‌زند.

حرکت ارّه‌ای (مستقیم) برای حرکت آرام در مسیر مستقیم. مار با استفاده از پولک‌های شکمی خود، مانند چنگک به زمین چنگ می‌زند و بدن را به جلو می‌کشد. این حرکت را در مارهای بزرگ مانند پایتون می‌بینیم.

حرکت کنسرتینی مانند جمع کردن و باز کردن آکاردئون. مار ابتدا قسمت پشتی بدنش را ثابت نگه می‌دارد، قسمت جلویی را به جلو پرتاب می‌کند، سپس قسمت پشتی را به جلو می‌کشد. این روش برای حرکت در تونل‌ها یا شاخه‌های درخت مناسب است.

حرکت پهلوکی مخصوص مارهای کویری است. برای حرکت روی ماسه‌های داغ و سست، بدن را به شکل حلقه‌های مورب درآورده و به صورت اریب روی شن‌ها حرکت می‌کنند تا کمتر در ماسه فرو روند.

ابزارهای پیشرفته شکار: از زبان دو شاخه تا حس گرما

مارها برای شکار و زنده ماندن، حواسی بسیار قوی و ویژه دارند:

زبان دو شاخه: این زبان مدام از دهان بیرون می‌آید و ذرات بو را از هوا جمع می‌کند. سپس این ذرات را به سقف دهان که عضو ژاکوبسون⁷ نام دارد، می‌مالد. درست مانند این است که با هر بار بیرون آوردن زبان، نقشه‌ای بویایی از محیط اطراف تهیه کنند!

حس بینایی: بینایی در مارها متنوع است. بعضی مانند مارهای درختی دید خوبی دارند، اما برخی دیگر که زیر زمین زندگی می‌کنند، تقریباً کور هستند.

حس گرمایی (در برخی مارها): مارهای خانواده‌ی افعی‌ها و بعضی مارهای بوآ، در صورت خود حفره‌های خاصی دارند که پرتوهای مادون قرمز (گرمای بدن) طعمه را تشخیص می‌دهند. آن‌ها می‌توانند در تاریکی مطلق، یک پستاندار خونگرم مانند موش را بر اساس گرمای بدنش شکار کنند! این حس را می‌توان با فرمول ساده‌ای برای انتقال گرما مقایسه کرد: $Q = k \cdot A \cdot \Delta T$ که در آن $\Delta T$ اختلاف دمای بدن طعمه با محیط است و مار این تفاوت را حس می‌کند.

مارها در خدمت کشاورزی و سلامت انسان

بسیاری از مردم از مار می‌ترسند، اما نقش آن‌ها در طبیعت و حتی زندگی ما بسیار مفید است. بیایید به محیط اطراف خود نگاه کنیم:

دشمن طبیعی آفت‌ها: بسیاری از مارهای غیرسمی مانند کورمار یا یله‌مار از موش‌ها، حشرات موذی و ملخ‌ها تغذیه می‌کنند. یک مار می‌تواند سالانه ده‌ها موش مزرعه را شکار کند و از آسیب به محصولات کشاورزی جلوگیری نماید. پس یک کشاورز می‌تواند مارهای غیرسمی را به عنوان یک سمپاش طبیعی و رایگان در نظر بگیرد!

منبع تولید پادزهر و دارو: زهر مار اگرچه خطرناک است، اما در پزشکی کاربردهای ارزشمندی دارد. از ترکیبات زهر مار برای ساخت پادزهر⁸ (که جان انسان‌های گزیده شده را نجات می‌دهد) و همچنین تحقیق برای تولید داروهای ضد لخته خون و کاهش فشار خون استفاده می‌شود.

کنترل جمعیت: مارها با شکار جوندگان و حیوانات کوچک، به حفظ تعادل در جمعیت گونه‌های مختلف کمک می‌کنند و مانع از افزایش بی‌رویه‌ی آن‌ها می‌شوند.

پرسش‌های مهم و باورهای نادرست

پاورقی

¹ خزندگان (Reptiles): جانوران مهره‌داری که پوست خشک و پولک‌دار دارند و معمولاً تخم می‌گذارند. مانند مار، مارمولک، لاک‌پشت و تمساح.
² پولک‌داران (Squamata): بزرگ‌ترین راسته از خزندگان که شامل مارها و مارمولک‌ها می‌شود.
³ کورمار (Blind Snake): مارهای کوچک و بی‌خطری که بیشتر در خاک زندگی می‌کنند و از مورچه و موریانه تغذیه می‌کنند.
⁴ زهر (Venom): مایع سمی که برخی مارها برای شکار یا دفاع تولید و از طریق نیش تزریق می‌کنند.
⁵ افعی (Viper): گروه بزرگی از مارهای سمی که سر مثلثی شکل و نیش‌های بلند و تاشو دارند.
⁶ تکامل (Evolution): فرآیند تغییر تدریجی در جانداران طی نسل‌های متمادی برای سازگاری بهتر با محیط.
⁷ عضو ژاکوبسون (Jacobson's Organ): عضو بویایی ویژه‌ای در سقف دهان خزندگان و برخی پستانداران.
⁸ پادزهر (Antivenom/Antivenin): سرمی که از خون حیوانات ایمن‌شده در برابر زهر تهیه می‌شود و برای درمان مارگزیدگی استفاده می‌شود.
⁹ زنده‌زا (Viviparous): نوعی تولیدمثل که در آن جنین در داخل بدن مادر رشد کرده و به صورت نوزاد زنده متولد می‌شود.