زیستگاه دریایی: محیط زندگی خارپوستان
خارپوستان: ساکنان اسرارآمیز دریا
خارپوستان1 گروه جالب و متنوعی از جانوران دریایی هستند. نام آنها از کلمه «خار» گرفته شده، چون پوست بدن بیشتر آنها از صفحهها و خارهای ریز آهکی پوشیده شده است. این جانوران در همه اقیانوسهای جهان، از آبهای کمعمق ساحلی که با دست میتوان لمس کرد تا اعماق تاریک و فشارخیز اقیانوس زندگی میکنند. بدن آنها تقارن شعاعی2 دارد، یعنی اعضای بدن مانند پرتوهای یک چرخ حول یک مرکز قرار گرفتهاند. تصور کنید یک ستاره دریایی را برش بزنید، هر قطعه مشابه قطعه دیگر است.
خارپوستان بر خلاف ماهیها، مهرهدار نیستند و اسکلت داخلی ندارند. بلکه اسکلت آنها از جنس کربنات کلسیم است که درست مانند پوسته حلزون یا صدف، درون پوستشان قرار دارد. این گروه شامل چندین خانواده معروف هستند:
| نام رایج | ویژگی ظاهری | تعداد گونهی تقریبی | محل زندگی معمول |
|---|---|---|---|
| ستاره دریایی3 | بدنی ستارهای شکل با ۵ بازو یا بیشتر | حدود 2000 | کف دریا (ماسهای و صخرهای) |
| توتیای دریایی4 | کرهای شکل با خارهای بلند و متحرک | حدود 950 | صخرههای مرجانی و بسترهای سنگی |
| خیار دریایی5 | بدنی کشیده و نرم، شبیه خیار | حدود 1700 | کف نرم (گلآلود یا ماسهای) |
| سکهساکن6 (دلار شنی) | بدن صاف، گرد و سخت شبیه سکه | حدود ۱۵۰ | بسترهای ماسهای |
زیستگاههای اصلی خارپوستان از ساحل تا عمق
خارپوستان در محیطهای مختلفی زندگی میکنند. نوع بستر دریا (سخت یا نرم)، عمق آب، نور، دما و شوری آب، عوامل تعیینکننده برای انتخاب خانه هر گونه هستند. در جدول زیر میتوانید تنوع این زیستگاهها را ببینید:
| نام زیستگاه | شرایط محیطی | مثالهایی از خارپوستان ساکن | نقش در اکوسیستم |
|---|---|---|---|
| صخرههای مرجانی و ساحلی | بستر سخت، نور خوب، آب شفاف، تنوع غذایی بالا | ستاره دریایی، توتیای دریایی | کنترل جمعیت مرجانها و جلبکها |
| بسترهای ماسهای و گلی | بستر نرم، نور متوسط تا کم، مواد آلی فراوان | خیار دریایی، سکهساکن | پالایش خاک و بازیافت مواد مغذی |
| جنگلهای جلبکی | جنگلهای زیرآبی متراکم از جلبکهای غولپیکر | برخی توتیاها | خوردن جلبکها و جلوگیری از رشد بیرویه آنها |
| اعماق دریا (زیر 200 متر) | تاریکی مطلق، فشار آب بسیار بالا، دمای پایین | گونههای خاص خیار دریایی و ستاره دریایی | تجزیه لاشههای رسوبی (خردهخواری7) |
برای مثال، دفعه بعد که به ساحل دریا رفتید و روی صخرهها راه رفتید، به توتیاهای چسبیده به سنگها دقت کنید. آنها با خارهای تیز خود محکم به سنگ میچسبند تا توسط امواج شسته نشوند. این یک سازگاری عالی برای زندگی در زیستگاه پرتلاطم ساحلی است.
خارپوستان، خدمتگزاران نامرئی اکوسیستم
شاید فکر کنید این جانوران فقط در کف دریا هستند و کاری نمیکنند! اما نقش آنها مانند کارگران پشت صحنه یک نمایش بزرگ است. توتیاهای دریایی با خوردن جلبکها، از رشد بیرویه آنها روی صخرههای مرجانی جلوگیری میکنند و فضای لازم برای تنفس و رشد مرجانها را فراهم میکنند. بدون آنها، جلبکها همه جا را میپوشانند.
خیارهای دریایی را مانند کرمهای خاکی دریا در نظر بگیرید. آنها با خوردن گل و لای کف دریا، مواد مغذی و آلی داخل آن را جذب کرده و پسمانده تمیزتری را دفع میکنند. این کار باعث حاصلخیزی بستر دریا و چرخه بهتر مواد میشود. به این عمل «پالایش خاک» میگویند.
حتی پس از مرگ خارپوستان نیز اسکلت آهکی آنها از بین نمیرود. این اسکلتها در کف دریا تجمع یافته و به مرور زمان، بخشی از خاک بستر یا حتی سنگهای آهکی جدید را تشکیل میدهند. میتوان گفت آنها سازندگان بخشی از کف اقیانوس هستند!
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. این یک اشتباه رایج است. در حالی که برخی توتیاهای دریایی خارهای سمی دارند، بسیاری از ستارههای دریایی و خیارهای دریایی سمی نیستند. اما همیشه بهترین کار مشاهده زیبایی آنها در زیستگاه طبیعیشان است و لمس یا خارج کردن آنها از آب میتواند به آنها آسیب برساند.
پاسخ: آنها از سامانهای منحصر به فرد به نام سامانه آبدستی8 استفاده میکنند. این سامانه شبکهای از مجاری پر از آب در بدن است که به صدها پای لولهای کوچک و چسبنده متصل است. با پمپاژ آب به داخل این پاها، آنها را بلند کرده و به سطوح میچسبانند و به آرامی حرکت میکنند. سرعت حرکت یک ستاره دریایی ممکن است تنها 10 سانتیمتر در دقیقه باشد!
پاسخ: خیر، خارپوستان مغز مرکزی مانند ما ندارند. اما یک حلقه عصبی در اطراف دهان و اعصابی در امتداد بازوها یا بدن خود دارند که به آنها اجازه میدهد به لمس، نور و مواد شیمیایی در آب واکنش نشان دهند. آنها میتوانند غذا را شناسایی کرده و به سمت آن حرکت کنند.
پاورقی
1 خارپوستان (Echinoderms): از ریشه یونانی به معنای «پوست خاردار».
2 تقارن شعاعی (Radial Symmetry).
3 ستاره دریایی (Sea Star).
4 توتیای دریایی (Sea Urchin).
5 خیار دریایی (Sea Cucumber).
6 سکهساکن یا دلار شنی (Sand Dollar).
7 خردهخواری (Detritivore): جانوری که از بقایای موجودات مرده و مواد آلی پوسیده تغذیه میکند.
8 سامانه آبدستی (Water Vascular System).
