گردهافشانی و دنیای حشرات
گردهافشانی چیست و چرا مهم است؟
گیاهان برای تولید مثل نیاز دارند که دانههای ریز گرده از پرچم (بخش نر) گل به کلاله (بخش بالایی مادگی، بخش ماده) برسد. این انتقالِ گرده را گردهافشانی مینامند. وقتی این انتقال اتفاق بیفتد، میوه و دانه تشکیل میشود. اما گیاهان نمیتوانند راه بروند! پس چگونه گرده را جابهجا کنند؟ طبیعت راهحلهای هوشمندانهای دارد: باد، آب و جانوران.
حشرات گردهافشان نقش بسیار مهمی در این فرآیند دارند. آنها ناخواسته و در حین تغذیه از شهد یا گردهٔ گل، این دانههای ریز را با خود از گلی به گل دیگر میبرند. به این نوع گردهافشانی، گردهافشانی حیوانی میگویند. بدون این حشرات، بسیاری از میوهها و سبزیجاتی که هر روز میخوریم، یا اصلاً وجود نداشتند یا مقدارشان بسیار کم بود. حدود 75 درصد محصولات کشاورزی جهان به نوعی وابسته به گردهافشانها هستند.
حشرات گردهافشان اصلی و ویژگیهای آنها
همهٔ حشرات گردهافشان نیستند و هرکدام به گونهای خاص این کار را انجام میدهند. در جدول زیر با مهمترین این حشرات آشنا میشویم:
| نام حشره | ویژگیهای ظاهری و رفتاری | گیاهان مورد علاقه (مثال) | اهمیت |
|---|---|---|---|
| زنبور عسل | بدنی پرزدار که گرده به آن میچسبد. برای تهیه عسل و غذای کندو به طور منظم و وفادار به یک نوع گل سر میزند. | درختان میوه (سیب، گلابی، بادام)، خیار، یونجه | بسیار بالا |
| پروانه | زبان دراز و لولهای (Proboscis) برای مکیدن شهد از اعماق گل. بدن نسبتاً صاف دارد. | شببو، میخک، آفتابگردان | متوسط |
| زنبورهای وحشی (مثل زنبور خرقه) | تنوع رنگ و اندازه بسیار زیاد، اغلب زندگی انفرادی دارند. برخی روشهای خاص برای جمعآوری گرده دارند. | گوجهفرنگی، بادمجان، فلفل، هندوانه | بالا |
| مگس | جذب گلهایی با بوی شدید (گاهی شبیه گوشت گندیده) میشوند. بدن کرکدار. | شکوفه کاکائو، برخی از انواع انجیر | متخصص |
| سوسک | از قدیمیترین گردهافشانها. اغلب جذب گلهای بزرگ و کاسبرگ محکم میشوند. | گلهای مگنولیا، نیلوفر | پایین تا متوسط |
گلها چگونه حشرات را به سمت خود جذب میکنند؟
گیاهان برای جلب توجه حشرات، تبلیغات رایگان و زیبایی انجام میدهند! آنها با حشرات یک معامله برد-برد دارند: غذا در ازای خدمات حمل و نقل. گلها برای انجام این معامله، ویژگیهای جذابی دارند:
۱. رنگهای درخشان: زنبورها رنگهای زرد، آبی و بنفش را خوب میبینند. پروانهها جذب رنگهای قرمز و نارنجی میشوند. این رنگها مانند تابلوی نئونِ یک رستوران هستند که میگوید: «اینجا شهد خوشمزه موجود است!»
۲. بوهای ویژه: برخی گلها بوی شیرین و مطبوعی دارند (مثل یاس). اما جالب است بدانید بعضی گلها، مانند گلهای درخت پالونیا، بوی خاصی ندارند و برخی دیگر حتی بوی میوهی گندیده یا گوشت فاسد میدهند تا مگسها را جذب کنند!
۳. الگوهای راهنما: روی گلبرگ بسیاری از گلها خطوط یا نقطههایی به رنگ متفاوت وجود دارد. این الگوها مانند فرودگاه و باند فرود هستند که مسیر رسیدن به مرکز گل و مخزن شهد را به حشره نشان میدهند.
$انتقال\ گرده\ توسط\ حشره + بارور شدن\ گل = تشکیل\ میوه\ و\ دانه$
حشره غذای رایگان (شهد و گرده) میگیرد و گیاه برای تولیدمثل خود کمک میکند. این همکاری، پایهی بسیاری از زنجیرههای غذایی است.
از گل تا میوه: یک مثال ملموس از باغ سیب
فرض کنید یک باغ سیب در نزدیکی شهر شما وجود دارد. در بهار، درختان سیب پر از شکوفههای سفید و صورتی میشوند. هر شکوفه، یک گل است که هم پرچم (نر) و هم مادگی (ماده) دارد. اما برای تبدیل شدن به میوه، گرده باید از پرچم یک گل به مادگی گل دیگر برود.
زنبورعسل برای تهیهی عسل وارد عمل میشود. او به دنبال شهد شیرین گلهاست. وقتی روی یک شکوفه مینشیند، پاهای پرزدارش به گردههای زردرنگ پرچم آغشته میشود. سپس به سراغ شکوفه بعدی میرود. در این حین، مقداری از گردههای قبلی روی کلالهٔ چسبندهٔ مادگی شکوفه جدید میریزد.
این همان لحظهٔ گردهافشانی است! پس از آن، اتفاقات میکروسکوپی درون مادگی رخ میدهد که به بارور شدن منجر میشود. نتیجه؟ گلبرگها میریزند و جای آن، تخمدان گل شروع به رشد و تبدیل شدن به یک میوهٔ سیبِ کوچک میکند. بدون آمد و رفت آن زنبور، احتمال تشکیل آن سیب بسیار کم بود.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. برخی حشرات مانند شته فقط از شیره گیاه تغذیه میکنند و هیچ نقشی در انتقال گرده ندارند. حتی برخی مانند برخی سوسکها ممکن است با خوردن بخشهای گل به آن آسیب برسانند. گردهافشان واقعی حشرهای است که به طور مرتب بین گلها حرکت کند و بدنش بتواند گرده را حمل کند.
پاسخ: نه. برخی گیاهان مانند ذرت، بلوط و علفها از باد برای گردهافشانی استفاده میکنند. گلهای این گیاهان معمولاً کوچک، بدون رنگ جذاب و بدون شهد هستند و مقدار بسیار زیادی گرده تولید میکنند تا احتمال رسیدن بعضی از آنها به گلهای دیگر توسط باد افزایش یابد.
پاسخ: لزوماً نه. علاوه بر زنبورعسل، حشرات دیگری مانند زنبورهای وحشی، پروانهها و حتی باد ممکن است این کار را انجام دهند. همچنین برخی گیاهان مانند گوجهفرنگی و لوبیا میتوانند به کمک حرکت خود گل (یا با کمک باد ملایم) خودبارور شوند. اما حضور گردهافشانها همیشه مقدار و کیفیت محصول را به شدت افزایش میدهد.
پاورقی
۱گردهافشانی (Pollination): فرآیند انتقال دانههای گرده از پرچم به کلاله مادگی.
۲پرچم (Stamen): بخش نر گل که شامل میله و بساک (محل تولید گرده) است.
۳مادگی (Pistil): بخش ماده گل که شامل کلاله، خامه و تخمدان است.
۴شهد (Nectar): مایع شیرین تولید شده توسط گل که منبع انرژی برای بسیاری از حشرات است.
۵کلاله (Stigma): بخش چسبنده و بالایی مادگی که گرده روی آن قرار میگیرد.
۶تخمدان (Ovary): بخش پایینی و متورم مادگی که پس از بارور شدن به میوه تبدیل میشود.
۷Self-pollinate: خودباروری، زمانی که گرده از پرچم یک گل به مادگی همان گل یا گل دیگری روی همان گیاه منتقل شود.
