نرمتنان: اسرار بدنهای نرم
ویژگیهای مشترک همه نرمتنان
همه نرمتنان چند ویژگی اساسی مشترک دارند که آنها را از دیگر جانوران متمایز میکند:
- بدن نرم: برخلاف حشرات یا خرچنگها، اسکلت داخلی یا خارجی سخت ندارند. بدن آنها از عضلات قوی تشکیل شده است.
- پا: یک عضو عضلانی به نام پا دارند که شکل آن در گروههای مختلف فرق میکند. مثلاً در حلزون، پا برای خزیدن و در ماهی مرکب، برای شنا و جهش به کار میرود.
- پوشش خارجی (مانتل): یک لایه پوستی ویژه بدن را میپوشاند و در بسیاری از گونهها، مواد سازنده صدف را ترشح میکند.
- سیستم گوارشی کامل: دارای دهان، معده و مخرج هستند. زبان خاصی به نام سوهانک (ردولا)2 دارند که برای ساییدن غذا استفاده میشود.
یک نکته جالب: بسیاری از نرمتنان برای تنفس، آبشش دارند؛ اما برخی حلزونهای خشکیزی، شش دارند! یعنی نزدیک خانه ما ممکن است جانوری با شش زندگی کند که به گروه ماهیها تعلق ندارد.
| رده اصلی | نام آشنا | محل زندگی | صدف | مثال |
|---|---|---|---|---|
| شکمپایان3 | حلزون و لیسه | دریا، آب شیرین، خشکی | دارد (معمولاً) | حلزون باغچه، حلزون دریایی |
| دوکفهایها4 | صدفهای خوراکی | آب (دریا و رودخانه) | دارد (دو قطعه) | صدف خوراکی، گوشماهی |
| سرپایان5 | اختاپوس و ماهی مرکب | دريا | ندارد یا داخلی | اختاپوس، ماهی مرکب، ناتیلوس |
| ناوپایان | صدف دندانک | دريا (اعماق) | دارد (تونلی) | صدف دندانک (یا کلاهک دریایی) |
نرمتنان در خدمت طبیعت و انسان
نرمتنان فقط موجودات زیبای آکواریومی یا آفات باغچه نیستند. نقش آنها در محیط زیست و زندگی ما بسیار گسترده است:
فیلترهای طبیعی آب: دوکفهایها مانند تصفیهخانههای کوچک عمل میکنند. هر صدف میتواند روزانه دهها لیتر آب را با عبور از بدن خود، از ذرات ریز و جلبکها پاک کند. این کار به شفافیت و سلامت آبهای طبیعی کمک زیادی میکند.
منبع غذایی مهم: بسیاری از نرمتنان بخش اصلی رژیم غذایی سایر جانوران مانند ماهیها، پرندگان و حتی انسان را تشکیل میدهند. صدف خوراکی، حلزون اسکالوپ و میگوهای مرکب (کالاماری) از غذاهای دریایی محبوب هستند. ارزش غذایی آنها را میتوان با این فرمول ساده مقایسه کرد: پروتئین + مواد معدنی (مانند آهن و روی) = یک غذای مقوی.
تولید مروارید و مواد زینتی: مروارید زمانی تشکیل میشود که یک ذره مزاحم (مثل دانه شن) بین صدف و مانتل یک دوکفهای گیر کند. جانور برای محافظت از خود، مادهای نرم و درخشان به نام صدف مادر به دور آن ترشح میکند که لایه به لایه، مروارید را میسازد. این یک فرآیند طبیعی شگفتانگیز است.
آیا همه نرمتنان صدف دارند؟
این یک اشتباه رایج است که فکر کنیم همه نرمتنان حتماً صدف خارجی دارند. در جدول بالا هم دیدیم که سرپایان مانند اختاپوس و ماهی مرکب یا اصلاً صدف ندارند یا صدف آنها در داخل بدن پنهان است. حتی در میان شکمپایان هم گونههایی به نام لیسه وجود دارند که صدف خود را کاملاً از دست دادهاند و بدن کاملاً نرمی دارند. پس بدن نرم ویژگی ثابت آنهاست، اما صدف یک ویژگی اختیاری است.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاورقی
1 نرمتنان (Mollusks/Mollusca): شاخهای بزرگ از جانوران بیمهره که دارای بدنی نرم و معمولاً صدفی آهکی هستند.
2 سوهانک یا ردولا (Radula): زبانی چرمی و دارای دندانهای ریز کیتینی که بسیاری از نرمتنان برای تراشیدن یا بریدن غذا از آن استفاده میکنند.
3 شکمپایان (Gastropoda): بزرگترین رده نرمتنان که شامل حلزونها و لیسهها میشود. Gastropod به معنای «پایشکمی» است.
4 دوکفهایها (Bivalvia): ردهای از نرمتنان که صدف آنها از دو قطعه (کفه) تشکیل شده است. مانند صدف خوراکی و گوشماهی.
5 سرپایان (Cephalopoda): پیشرفتهترین رده نرمتنان که سر بزرگ و پاهای بلند (بازو) دارند. مانند اختاپوس، ماهی مرکب و ناتیلوس. Cephalopod به معنای «پایسر» است.
