کیست هیداتیک: آن کیسه پرآب مرموز درون بدن
کیست هیداتیک از کجا میآید؟ چرخهٔ زندگی انگل
برای درک این بیماری، اول باید بدانیم عامل آن چه موجودی است و چگونه زندگی میکند. عامل بیماری، یک کرم نواری بسیار کوچک به طول حدود 3 تا 6 میلیمتر است که در رودهٔ سگ زندگی میکند. به سگ در این چرخه، «میزبان نهایی» میگویند. کرم بالغ در رودهٔ سگ تخمگذاری میکند و این تخمهای میکروسکوپی به همراه مدفوع سگ در محیط پخش میشوند.
حالا این تخمها چگونه به انسان میرسند؟ تصور کنید در یک باغچه یا مزرعه که سگ آلوده در آن رفتوآمد داشته، سبزیجات کاشته شدهاند. تخمهای انگل میتوانند به این سبزیجات بچسبند. اگر سبزیجات به خوبی شسته و ضدعفونی نشوند، با خوردن آنها تخم وارد بدن انسان میشود. انسان یک «میزبان واسط» اشتباه برای این انگل است. در بدن انسان، تخم تبدیل به نوزادی میشود که میتواند از دیواره روده عبور کند، وارد جریان خون شود و خود را به اندامهایی مثل کبد برساند و در آنجا ساکن شود و به تدریج تبدیل به یک کیست پر از مایع و کیسههای کوچکتر درون خود شود.
چرخهٔ زندگی انگل زمانی کامل میشود که احشای آلوده یک حیوان دیگر (مثل گوسفند یا گاوی که آن هم میزبان واسط است) توسط یک سگ خورده شود. با این کار، دوباره کرم بالغ در رودهٔ سگ تشکیل میشود و چرخه تکرار میشود.
| مرحله | محل وقوع | توضیح |
|---|---|---|
| ۱. تخمگذاری | روده سگ (میزبان نهایی) | کرم بالغ تخمهای خود را تولید میکند که با مدفوع سگ در محیط (خاک، آب، روی گیاهان) پخش میشوند. |
| ۲. آلودگی انسان | دستگاه گوارش انسان | انسان با خوردن سبزیجات آلوده، آب آلوده یا تماس مستقیم با سگ، تخم انگل را میبلعد. |
| ۳. تشکیل کیست | کبد یا شش انسان (میزبان واسط) | نوزاد انگل به کبد یا شش مهاجرت میکند و در آنجا به کیست هیداتیک تبدیل شده و به آرامی رشد میکند. |
| ۴. تکمیل چرخه | روده سگ | اگر سگ، احشای آلودهٔ یک حیوان دیگر (مانند گوسفند) را بخورد، کیستها در رودهاش تبدیل به کرم بالغ میشوند و چرخه از نو آغاز میگردد. |
علائم و نشانهها: بدن وقتی مورد حمله قرار میگیرد
یکی از ویژگیهای ترسناک کیست هیداتیک این است که ممکن است برای سالها هیچ علامتی ایجاد نکند. کیست به آرامی رشد میکند و وقتی بزرگ شد، بسته به محل قرارگیری، علائم خود را نشان میدهد.
شایعترین محل تشکیل کیست، کبد است. در این حالت ممکن است فرد احساس درد یا ناراحتی در سمت راست و بالای شکم خود کند. حالت تهوع، استفراغ و احساس یک توده در شکم از دیگر نشانههاست. اگر کیست به مجاری صفراوی فشار وارد کند، میتواند باعث زردی پوست و چشمها شود.
دومین محل شایع، ششها هستند. کیست در شش میتواند باعث سرفههای خشک و مزمن، درد در قفسه سینه و حتی تنگی نفس شود. در موارد نادر، کیست ممکن است در مغز، استخوان یا کلیه نیز تشکیل شود که هر کدام علائم خاص خود را دارند.
یک عارضه خطرناک، پارگی کیست است. اگر به کیست فشار زیادی وارد شود (مثلاً در یک حادثه یا تصادف)، ممکن است پاره شود. مواد درون کیست به داخل بدن میریزد و میتواند باعث یک واکنش آلرژیک شدید و خطرناک به نام شوک آنافیلاکتیک، تب و گسترش عفونت در سایر نقاط بدن شود.
تشخیص و درمان: چگونه پزشکان بیماری را شناسایی و درمان میکنند؟
اگر پزشک به کیست هیداتیک شک کند، اولین قدم معمولاً انجام یک سونوگرافی از شکم است. سونوگرافی میتواند کیست را در کبد نشان دهد. برای تشخیص دقیقتر، ممکن است از سیتیاسکن یا امآرآی نیز استفاده شود. این تصاویر به پزشک کمک میکند اندازه، محل و ساختار کیست را ببیند. گاهی اوقات از آزمایش خون نیز برای جستجوی پادتن[2] ضد انگل در خون فرد استفاده میشود.
| روش درمان | توضیح | مناسب برای |
|---|---|---|
| دارودرمانی | استفاده از داروهای ضد انگل (مانند آلبندازول) برای از بین بردن انگل و کوچک کردن کیست. | کیستهای کوچک یا به عنوان درمان مکمل قبل و بعد از جراحی. |
| روش PAIR | یک سوزن با هدایت سونوگرافی وارد کیست میشود، مایع آن تخلیه و سپس داروی ضد انگل تزریق میگردد. | برخی از کیستهای قابل دسترس که شرایط خاصی دارند. |
| جراحی | با عمل جراحی، کل کیست یا بخشی از آن به دقت از بدن خارج میشود. این روش اصلیترین راه درمان است. | کیستهای بزرگ، پیچیده، کیستهای پاره شده یا آنهایی که به اندام فشار میآورند. |
پیشگیری، بهترین سلاح: چه کارهایی باید انجام دهیم؟
خوشبختانه با رعایت یکسری اصول سادهٔ بهداشتی میتوان به شدت خطر ابتلا به این بیماری را کاهش داد. این اصول به خصوص در مناطقی که دامداری رواج دارد (مناطق روستایی) بسیار مهم است.
شستشوی صحیح سبزیجات: این مهمترین راه پیشگیری است. سبزیجات، به خصوص انواعی که نزدیک زمین رشد میکنند (مثل کاهو، شاهی، توت فرنگی)، باید ابتدا با آب تمیز شسته و سپس برای ضدعفونی، چند قطره مایع ظرفشویی به ظرف آب اضافه کنید، سبزیجات را در آن تکان داده و بعد از چند لحظه، آنها را از روی سطح آب بردارید. آب کدر باقیمانده که ممکن است حاوی تخم انگل باشد را دور بریزید.
رعایت بهداشت در تماس با حیوانات: بعد از بازی یا تماس با سگها (حتی سگهای خانگی) حتماً دستهای خود را با آب گرم و صابون بشویید. از بوسیدن سگ یا خوردن و آشامیدن در نزدیکی آنها خودداری کنید.
کنترل بهداشتی دامها: جلوگیری از ذبح غیربهداشتی دام و دسترسی سگهای ولگرد به امعاء و احشای دامهای آلوده بسیار مهم است. اگر در مناسبتهایی مانند قربانی کردن، کبد یا ریهای را مشاهده کردید که پر از کیستهای آبکی است، به هیچ وجه آن را پاره نکنید و برای دفع بهداشتی آن اقدام کنید.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. گوشت پختهشده این حیوانات عامل بیماری نیست. عامل بیماری، تخم انگل است که در مدفوع سگ وجود دارد و معمولاً از طریق سبزیجات آلوده وارد بدن میشود. نکته مهم این است که اگر احشای آلوده (جگر یا ریه کیستدار) توسط سگ خورده شود، چرخه بیماری ادامه پیدا میکند.
پاسخ: سگ خانگی که تحت مراقبت است و به طور منظم توسط دامپزشک تحت درمان ضد انگلی قرار میگیرد، خطر بسیار کمی دارد. کلید پیشگیری در اینجا رعایت بهداشت است: شستن دستها پس از بازی با سگ، جلوگیری از لیسیدن صورت شما توسط سگ و دور نگه داشتن سگ از محل آمادهسازی غذا. درمان ضد انگلی سگها باید توسط دامپزشک انجام شود و از دادن دارو به صورت خودسرانه پرهیز کنید.
پاسخ: خیر. بسیاری از کیستهای کبدی ساده و مادرزادی هستند و هیچ ربطی به انگل ندارند. این کیستهای ساده معمولاً کوچک هستند و مشکلی ایجاد نمیکنند. پزشکان با کمک آزمایشهای تصویربرداری و خون میتوانند تفاوت بین کیست هیداتیک و کیست ساده را تشخیص دهند.
پاورقی
[1]اکینوکوکوس گرانولوسوس (Echinococcus granulosus): نام علمی کرم نواری کوچکی که عامل ایجاد بیماری کیست هیداتیک است. این کرم بالغ در روده سگ زندگی میکند.
[2]پادتن (Antibody): پروتئینهایی که توسط سیستم ایمنی بدن در پاسخ به ورود یک عامل خارجی (مثل انگل) ساخته میشوند. شناسایی این پادتنها در خون میتواند به تشخیص بیماری کمک کند.
