موجشکن طبیعی: سپر محافظ دریاها
مرجان؛ موجود معمار و صخرهساز
وقتی نام مرجان را میشنویم، شاید یک سنگ رنگی یا یک گیاه دریایی در ذهنمان شکل بگیرد. اما جالب است بدانید که مرجان در واقع یک جانور دریایی بسیار کوچک به نام پولیپ[1] است . این جانوران ریز که گاهی به کوچکی سر یک سوزن هستند، با زندگی دستهجمعی و ترشح یک اسکلت سخت از جنس کربنات کلسیم (همان مادهی اصلی تشکیلدهندهی گچ و آهک)، سازههای عظیمی میسازند که به آنها صخرههای مرجانی میگوییم . به مرور زمان و طی سالهای بسیار طولانی، این ساختوساز ادامه پیدا میکند و دیوارههای بزرگی در زیر آب شکل میگیرد. برای درک بهتر، فرض کنید هزاران مورچه با همکاری هم، یک کوه ماسهای بزرگ بسازند. هر مرجان مانند یک مورچهی معمار است و صخره مرجانی، آن کوه بزرگ است.
| نوع مرجان | ویژگی کلیدی | نقش در موجشکنی | مثال |
|---|---|---|---|
| مرجان سخت (سنگی) | اسکلت محکم آهکی میسازند. سازندگان اصلی صخرهها هستند. | اصلی و کلیدی | مرجانهای مغزی، شاخ گوزنی و ستونی |
| مرجان نرم | اسکلت سخت ندارند و انعطافپذیرند. در ساخت صخره نقش مستقیم ندارند. | غیرمستقیم (افزایش زبری بستر) | بادبزنها و پرهای دریایی |
صخره مرجانی چگونه از ساحل ما محافظت میکند؟
حالا که با معماران این سازه آشنا شدیم، باید ببینیم این سازهی طبیعی چگونه کار میکند. صخره مرجانی مانند یک سد ناهموار و عظیم است که در فاصلهای از ساحل و در مسیر امواج قرار گرفته است. هنگامی که امواج خروشان دریا به سمت ساحل میآیند، پیش از هر چیز به این دیوارهی مرجانی برخورد میکنند.
انرژی موج پس از برخورد با صخره، به دلیل اصطکاک و شکست، به شدت کاهش مییابد. مطالعات نشان دادهاند صخرههای مرجانی سالم میتوانند تا 84% از ارتفاع موج را کاهش دهند . این کاهش انرژی باعث میشود موج ضعیفتری به خط ساحلی برسد و قدرت کمتری برای شستن ماسهها و تخریب سواحل داشته باشد.
این فرآیند را میتوان به یک کوه بزرگ سنگی در مسیر یک سیلاب تشبیه کرد. سیلاب (امواج) با برخورد به کوه (صخره مرجانی)، سرعت و قدرت خود را از دست میدهد و دیگر نمیتواند به زمینهای پشت کوه (ساحل) آسیب جدی بزند. در نتیجه، فرسایش ساحلی به شکل قابل توجهی کاهش پیدا میکند.
فواید دیگر یک موجشکن زنده
نقش مرجانها فقط محافظت فیزیکی از ساحل نیست. این اکوسیستم یک شهر زیرآبی شلوغ و پرجنبوجوش است که فواید زیادی برای انسان و طبیعت دارد:
• خانهای برای هزاران موجود دریایی: شکافها و حفرههای صخرههای مرجانی، پناهگاه امنی برای ماهیها، خرچنگها، اختاپوسها و بسیاری دیگر از آبزیان است. آنها در آنجا زندگی، تخمگذاری و نوزادان خود را بزرگ میکنند .
• منبع غذایی و اقتصادی: بسیاری از ماهیهایی که صید میشوند، وابسته به صخرههای مرجانی هستند. همچنین، این مناطق مقاصد محبوب گردشگری مانند غواصی هستند که برای مردم محلی ایجاد درآمد میکنند .
• کاهش دیاکسید کربن: مرجانها با جلبکهای میکروسکوپی همزیستی دارند. این جلبکها با استفاده از نور خورشید، دیاکسید کربن آب را جذب و طی فرآیند فتوسنتز، اکسیژن تولید میکنند .
مرجانهای ایران و خطراتی که تهدیدشان میکند
دریای جنوب ایران، به ویژه در اطراف جزایری مانند کیش، قشم، لاوان و خارگ، میزبان صخرههای مرجانی ارزشمندی است . متأسفانه این موجشکنهای طبیعی در خطر جدی هستند. براساس گزارشها، بخش زیادی از مرجانهای خلیج فارس به دلیل فعالیتهای انسانی از بین رفتهاند . از جمله مهمترین خطرات میتوان به این موارد اشاره کرد:
1. افزایش دمای آب دریا: باعث میشود مرجانها جلبک همزیست خود را از دست بدهند و سفید شده و ضعیف شوند.
2. آلودگیهای نفتی و فاضلاب: آب را کدر و آلوده میکند و تنفس و تغذیه مرجانها را مختل مینماید.
3. ساختوسازهای ساحلی و لنگر انداختن کشتیها: به صورت فیزیکی صخرهها را خرد و نابود میکند .
نابودی مرجانها فقط از بین رفتن یک موجود دریایی زیبا نیست. این اتفاق به معنی از دست دادن یک سد محافظتی طبیعی، نابودی محل زندگی هزاران ماهی و در نهایت، آسیب دیدن جوامع ساحلی است.
پرسشهای مهم درباره مرجانها
پاسخ: بیشتر مرجانهای صخرهساز که ما میشناسیم، در آبهای گرم و کمعمق (عمدتاً کمتر از 60 متر) و شفاف زندگی میکنند چون به نور خورشید برای همزیست جلبکی خود نیاز دارند . اما گونههایی از مرجانها نیز وجود دارند که بدون جلبک هستند و میتوانند در آبهای عمیق و سرد اقیانوس نیز زندگی کنند .
پاسخ: رشد مرجانها بسیار آهسته است. برخی گونهها در سال فقط چند سانتیمتر رشد میکنند . به همین دلیل، ترمیم و بازسازی یک صخره مرجانی آسیبدیده ممکن است دهها یا حتی صدها سال طول بکشد. این موضوع اهمیت حفاظت از آنها را دوچندان میکند.
پاسخ: آگاهی مهمترین قدم است. میتوانیم در مورد اهمیت مرجانها بیشتر بخوانیم و به دیگران هم آموزش دهیم. هنگام سفر به سواحل مرجانی، از خرید سوغاتی ساختهشده از مرجان خودداری کنیم. اگر غواصی میکنیم، به صخرهها دست نزنیم و روی آنها راه نرویم. همچنین صرفهجویی در مصرف انرژی و آب برای کاهش پیامدهای تغییرات آبوهوایی، به طور غیرمستقیم به محافظت از مرجانها کمک میکند.
پاورقی
[1]پولیپ (Polyp): واحد تشکیلدهنده بدن مرجان. یک جانور کیسهمانند کوچک که با ترشح کربنات کلسیم، اسکلت سخت میسازد.
[2]کربنات کلسیم (Calcium Carbonate): ترکیب شیمیایی با فرمول $ CaCO_3 $ که ماده اصلی تشکیلدهنده اسکلت مرجانهای سخت، پوسته صدفها و سنگ آهک است.
[3]صخره مرجانی (Coral Reef): سازههای عظیم زیرآبی که از اجتماع کلونیهای مرجانی و اسکلتهای آنها در طی زمان طولانی تشکیل شدهاند.
[4]فرسایش ساحلی (Coastal Erosion): فرآیند از بین رفتن تدریجی خشکی سواحل توسط نیروهای طبیعی مانند امواج، جریان آب و باد.
